Πριν από εξήντα χρόνια, στις 20 Αυγούστου 1940, ο Λέων Τρότσκι πέθανε από τραύματα που προκλήθηκαν μία μέρα πριν από πράκτορα της Σοβιετικής μυστικής αστυνομίας. Το Σταλινικό καθεστώς έλπιζε ότι ο φόνος αυτός όχι μόνο θα έβαζε τέλος στις πολιτικές δραστηριότητες του μεγαλύτερου του αντίπαλου, αλλά θα εξάλειφε επίσης την θέση του στην ιστορία. Ο απολυταρχικός πραγματισμός αποδείχτηκε μυωπικός στους υπολογισμούς του.  Ο δολοφόνος έβαλε τέλος στη ζωή του Τρότσκι. Όμως οι ιδέες και τα γραπτά του μεγαλύτερου επαναστάτη συνέχισαν να ζουν. Η δολοφονία του Τρότσκι δεν έβαλε τέλος στο πολιτικό έργο του παγκόσμιου κινήματος που ίδρυσε. Η Τέταρτη Διεθνής, όπως αποδείχτηκε, έζησε για να δεί την κατάρρευση του σταλινικού καθεστώτος. Το συμπέρασμα είναι, βέβαια, ότι η δολοφονία απέτυχε να αφαιρέσει τον Τρότσκι από την ιστορία. Καθώς οι ιστορικοί μελετούν και ερμηνεύουν τον εικοστό αιώνα, η μορφή του Λέων Τρότσκι δεσπόζει ολοένα και μεγαλύτερη. Είναι λίγες οι ζωές που αντικατόπρισαν τους αγώνες, προσδοκίες και τραγωδίες του περασμένου αιώνα τόσο βαθιά και με τόση ευγένεια όσο η ζωή του Λέων Τρότσκι. Αν δεχτούμε σαν αληθινή την παρατήρηση του Τόμας Μαν ότι, «Στις μέρες μας η μοίρα του ανθρώπου παρουσιάζεται με πολιτικούς όρους,» τότε μπορεί να πει κανείς ότι στα εξήντα χρόνια της ζωής του Τρότσκι η μοίρα βρήκε την πιο συνειδητή της πραγματοποίηση. Η βιογραφία του Λέων Τρότσκι είναι η συμπυκνωμένη έκφραση των μεταπτώσεων της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης στη διάρκεια του πρώτου μισού του εικοστού αιώνα.  

Τρία χρόνια πρίν τον θάνατο του, σε συζήτηση με δύσπιστο Αμερικάνο δημοσιογράφο, ο Τρότσκι εξήγησε ότι έβλεπε τη ζωή του όχι σαν μια σειρά από περίπλοκα και τελικά τραγικά επεισόδια, αλλά σαν διαφορετικά στάδια στην ιστορική τροχιά του επαναστατικού κινήματος. Η άνοδος του στην εξουσία το 1917 ήταν το προϊόν της επαναστατικής έξαρσης της εργατικής τάξης. Για έξη χρόνια η εξουσία του εξαρτιόταν από τις κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις που δημιουργήθηκαν από την επίθεση αυτή. Η εξασθένηση της προσωπικής πολιτικής τύχης του Τρότσκι ήταν απόρροια της υποχώρησης του επαναστατικού κινήματος. Ο Τρότσκι έχασε την εξουσία όχι επειδή ήταν λιγότερο ικανός πολιτικός από τον Στάλιν αλλά διότι η κοινωνική δύναμη στην οποία η εξουσία του βασιζόταν - η Ρωσική και διεθνής εργατική τάξη -  ήταν σε πολιτική υποχώρηση. Πράγματι, η ιστορικά συνειδητή  προσέγγιση του Τρότσκι στην πολιτική - τόσο αποτελεσματική στη διάρκεια των επαναστατικών χρόνων - τον έβαλε σε μειονεκτική θέση απέναντι στους αδίστακτους αντιπάλους του στην διάρκεια ενός αυξανόμενου πολιτικού συντηρητισμού. Η εξάντληση της Ρωσικής εργατικής τάξης μετά τον εμφύλιο πόλεμο, η αυξανόμενη πολιτική δύναμη της σοβιετικής γραφειοκρατίας και οι ήττες που υπόστηκε η Ευρωπαϊκή εργατική τάξη - ιδιαίτερα στη Γερμανία - ήταν σε τελευταία ανάλυση οι καθοριστικοί παράγοντες στην πτώση του Τρότσκι από την εξουσία.  

Οι ήττες που υπόστηκε η παγκόσμια εργατική τάξη καταγράφτηκαν στην προσωπική μοίρα του Τρότσκι: η πολιτική αποθάρρυνση που προκάλεσε η ήττα της κινέζικης επανάστασης το 1927 έδωσε στον Στάλιν την ευκαιρία να αποβάλει την Αριστερή Αντιπολίτευση απο την Κομμουνιστική Διεθνή και να εξορίσει τον Τρότσκι, πρώτα στην Άλμα-Άτα και όχι πολύ αργότερα έξω από τα σύνορα της ΕΣΣΔ.  Η νίκη του Χίτλερ το 1933 - που κατέστη δυνατή από τις πολιτικές του υπό Σταλινική ηγεσία Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος - έθεσε σε κίνηση μία αλυσίδα γεγονότων  που οδήγησαν στις δίκες της Μόσχας, στις πολιτικές καταστροφές του Σταλινικού Λαϊκού Μετωπισμού και στην τελική απέλαση του Τρότσκι απο την Ευρώπη στο μακρινό Μεξικό. 

Ήταν εκεί στο Κογιοακάν, ένα προάστιο της πόλης του Μεξικού, όπου ο Τρότσκι δολοφονήθηκε από ένα Σταλινικό πράκτορα, τον Ραμόν Μερκαντέρ. Ο θάνατος του Τροτσκι ήρθε στο αποκορύφωμα της φασιστικής και Σταλινικής αντεπανάστασης. Μέχρι το 1940 σχεδόν όλοι οι παλιοί σύντροφοι του Τρότσκι είχαν εξουδετερωθεί στην Σοβιετική Ένωση. Οι δύο μεγαλύτερες του κόρες είχαν πεθάνει πρόωρα από τις κακουχίες που είχαν υποστεί σαν αιτία τον διωγμό του πατέρα τους. Οι δύο γιοί του Σεργκέι και Λεβ, δολοφονήθηκαν από το Σταλινικό καθεστώς. Τη στιγμή του θανάτου του ο Λεβ Σεντόφ ήταν, μετά τον πατέρα του, η πιο σημαντική πολιτική μορφή στην Τέταρτη Διεθνή. Άλλες εξαίρετες μορφές στη γραμματεία της Τέταρτης Διεθνούς -  οι Έργουιν Ουόλφ και Ρούντολφ  Κλέμεντ - δολοφονήθηκαν το 1937 και 1938.  

Το 1940 ο Τρότσκι ήδη πίστευε ότι η δολοφονία του ήταν σχεδόν αναπόφευκτη. Αυτό δεν σημαίνει ότι παραδόθηκε στην μοίρα του. Έκανε ό,τι μπορούσε για να καθυστερήσει το χτύπημα που ετοιμαζόταν από τον Στάλιν και τους πράκτορες στο μηχανισμό της Γκε Πε Ου/NKVD.  Καταλάβαινε όμως ότι οι πράξεις του Στάλιν καθορίζονταν από τις ανάγκες της σοβιετικής γραφειοκρατίας. «Ζω σε αυτή τη γη», έγραψε, «όχι σύμφωνα με τον κανόνα, αλλά σαν μία εξαίρεση σε αυτόν.» (2)  Πρόβλεψε πως ο Στάλιν θα εκμεταλλευόταν το ξέσπασμα των εχθροπραξιών στη Δυτική Ευρώπη στην διάρκεια της άνοιξης και του καλοκαιριού του 1940 για να χτυπήσει. Ο Τρότσκι αποδείχτηκε σωστός. 

Η πρώτη μεγάλη απόπειρα δολοφονίας, το βράδυ της 24 Μάη 1940, έγινε καθώς η προσοχή του κόσμου ήταν στραμμένη στην κατατρόπωση του Γαλλικού στρατού από τον Χίτλερ. Η δεύτερη και επιτυχής απόπειρα έγινε στη διάρκεια της μάχης της Βρετανίας στα τέλη του καλοκαιριού του ίδιου έτους.

Γιατί ο Τρότσκι, σε εξορία και προφανή απομόνωση, προκαλούσε τόσο φόβο; Γιατί ο Στάλιν θεωρούσε τον θάνατο του αναγκαίο; Ο ίδιος ο Τρότσκι πρόσφερε μία πολιτική εξήγηση. Το φθινόπωρο του 1939, μερικές εβδομάδες μετά την υπογραφή του Συμφώνου Στάλιν-Χίτλερ (το οποίο είχε προβλέψει) και το ξέσπασμα του Δεύτερου Παγκόσμιου Πόλεμου, ο Τρότσκι επέστησε την προσοχή σε μία συζήτηση, που δημοσίευσε παριζιάνικη εφημερίδα, μεταξύ του Χίτλερ και του γάλλου πρέσβη Ρομπέρ Κουλόντρ. Καθώς ο Χίτλερ καυχιόταν πως η συνθήκη του με τον Στάλιν θα του απελευθέρωνε τα χέρια να νικήσει τους εχθρούς της Γερμανίας στη Δύση, ο Κουλόντρ διέκοψε τον Φύρερ με μία  προειδοποίηση: «Ο πραγματικός νικητής (σε περίπτωση πολέμου) θα είναι ο Τρότσκι. Το έχετε αναλογιστεί αυτό;» Ο Χίτλερ συμφώνησε με την εκτίμηση αλλά κατηγόρησε τους αντίπαλους του ότι αυτοί τον εξαναγκάζουν. Αναφερόμενος σε αυτό το εντυπωσιακό περιστατικό, ο Τρότσκι έγραψε: «Οι κύριοι αυτοί αρέσκονται να δίνουν προσωπικό όνομα στο φάσμα της επανάστασης ... Και οι δυο τους, ο Κουλόντρ και ο Χίτλερ, αντιπροσωπεύουν τη βαρβαρότητα που εξαπλώνεται ανά την Ευρώπη. Την ίδια στιγμή κανείς τους δεν αμφιβάλλει ότι η βαρβαρότητα τους θα κατακτηθεί από την σοσιαλιστική επανάσταση.» (3)

Ούτε ο Στάλιν είχε ξεχάσει ότι οι ήττες που υπόστηκαν τα Ρωσικά στρατεύματα είχαν κάνει αναξιόπιστο το τσαρικό καθεστώς και έθεσαν τις μάζες σε κίνηση. Δεν υπήρχε ένας παρόμοιος κίνδυνος αν ξέσπαγε πάλι πόλεμος, παρά την συμφωνία με τον Χίτλερ; Όσο ζούσε ο Τρότσκι θα παρέμενε η μεγάλη επαναστατική εναλλακτική λύση στην γραφειοκρατική δικτατορία, η ενσάρκωση του προγράμματος, των ιδεωδών και του πνεύματος του Οκτώβρη του 1917. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δολοφονήθηκε ο Τρότσκι.

Αλλά ακόμα και στον θάνατο, δεν υποχώρησε ο φόβος του Τρότσκι. Είναι δύσκολο να σκεφτεί κανείς μία άλλη μορφή η οποία, όχι μόνο στην διάρκεια της ζωής της αλλά ακόμη και δεκαετίες μετά τον θάνατο της, διατηρεί την δύναμη της να φοβίζει τις δυνάμεις του κατεστημένου. Η ιστορική κληρονομιά του Τρότσκι αντιστέκεται σε κάθε μορφή αφομοίωσης και οικειοποίησης. Μέσα σε δέκα χρόνια μετά τον θάνατο του Μαρξ, οι θεωρητικοί της Γερμανικής Σοσιαλδημοκρατίας είχαν βρει τρόπους για να προσαρμόσουν τα γραπτά του στην προοπτική του κοινωνικού ρεφορμισμού. Η μοίρα του Λένιν ήταν ακόμα πιο τρομερή - το λείψανο του βαλσαμώθηκε και η θεωρητική του κληρονομιά πλαστογραφήθηκε και ξαναφτιάχθηκε σαν μία γραφειοκρατικά καθιερωμένη κρατική θρησκεία. Αυτό δεν αποδείχτηκε εφικτό με τον Τρότσκι. Τα γραπτά και η δράση του ήταν πολύ ακριβή στις επαναστατικές τους επιπτώσεις. Εξάλλου, τα πολιτικά προβλήματα που ανέλυσε ο Τρότσκι, οι κοινωνικο-πολιτικές σχέσεις που προσδιόρισε, ακόμα και τα κόμματα που χαρακτήρισε τόσο εύστοχα και δηκτικά, εξακολούθησαν να υφίστανται για το μεγαλύτερο μέρος του υπόλοιπου αιώνα.   

Το 1991 το πανεπιστήμιο Ντιούκ, εξέδωσε μία μελέτη χιλίων σελίδων του Ρόμπερτ Τζ. Αλεξάντερ για το Διεθνές Τροτσκιστικό κίνημα. Στην εισαγωγή του ο Αλεξάντερ κάνει την εξής παρατήρηση:

Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 οι Tροτσκιστές δεν έχουν έρθει ποτέ στην εξουσία σε καμμία χώρα.  Παρόλο που ο Διεθνής Τροτσκισμός δεν έχει την υποστήριξη κάποιου καλά εδραιωμένου καθεστώτος, όπως οι κληρονόμοι του Σταλινισμού, η επίμονη διατήρηση του κινήματος σε μεγάλη ποικιλία χωρών  μαζί με την αστάθεια της πολιτικής ζωής στα περισσότερα κράτη του κόσμου σημαίνει ότι δεν μπορεί να αποκλειστεί η δυνατότητα ότι στο προσεχές μέλλον ένα Τροτσκιστικό κόμμα μπορεί να έρθει στην εξουσία. (4)

Αυτό το «καλά εδραιωμένο καθεστώς» εξαφανίστηκε σύντομα μετά την έκδοση του βιβλίου του Αλεξάντερ. Η Σοβιετική γραφειοκρατία ποτέ δεν αποκατάστησε τον Τρότσκι. Η ιστορία είναι, όπως έχει συχνά παρατηρηθεί, ο μεγαλύτερος είρωνας. Για δεκαετίες οι Σταλινικοί ισχυρίζονταν ότι ο Τρότσκι είχε επιχειρήσει την καταστροφή της Σοβιετικής Ένωσης, ότι είχε συνάψει συνωμοσίες με τους ιμπεριαλιστές  για τον διαμελισμό της ΕΣΣΔ. Για αυτά τα δήθεν εγκλήματα ο Τρότσκι είχε καταδικαστεί  ερήμην σε θάνατο από το Σοβιετικό καθεστώς.  Στο τέλος όμως, ήταν η ίδια η Σοβιετική γραφειοκρατία η οποία, όπως ο Τρότσκι είχε τόσο διορατικά προειδοποιήσει, διέλυσε την ΕΣΣΔ. Και αυτό το έκανε χωρίς ποτέ να αποκηρύξει, ανοιχτά και ειλικρινά, τις κατηγορίες ενάντια στον Τρότσκι και τον γιο του,  Λεβ Σεντώφ.   Ήταν πιο εύκολο για τον Γκορμπατσώφ και τον Γιέλτσιν να υπογράψουν τη θανατική καταδίκη της ΕΣΣΔ παρά να αναγνωρίσουν την παντελή ψευτιά όλων των κατηγοριών ενάντια στον Τρότσκι. Παρόλες τις εκτεταμένες οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές τα τελευταία 60 χρόνια, δεν έχουμε ξεφύγει τόσο πολύ από τα προβλήματα, θέματα και μοτίβα με τα οποία ασχολήθηκε ο Τρότσκι. Ακόμη και μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, τα έργα του Τρότσκι διατηρούν, σε ξεχωριστό βαθμό, ένα σύγχρονο χαρακτήρα. Μία μελέτη των έργων του Τρότσκι είναι αναγκαία όχι μόνο για μία κατανόηση της πολιτικής του εικοστού αιώνα, αλλά και για τον πολιτικό προσανατολισμό στον πολύ περίπλοκο κόσμο του εικοστού πρώτου αιώνα.

Εάν η μεγαλωσύνη μιας πολιτικής μορφής μετριέται από την έκταση και διαρκή σημασία της κληρονομιάς  της, τότε ο Τρότσκι πρέπει να τοποθετηθεί στην πλέον εξέχουσα θέση των ηγετών του εικοστού αιώνα.  Ας εξετάσουμε για μία στιγμή τις πολιτικές μορφές που κυριάρχησαν στο διεθνές προσκήνιο το 1940. Είναι δύσκολο ακόμη και να αναφέρουμε τα ονόματα των απολυταρχικών ηγετών της εποχής εκείνης - Χίτλερ, Μουσολίνι, Στάλιν, Φράνκο, χωρίς να εκστομίσουμε βωμολοχία.  Δεν άφησαν πίσω τους τίποτε εκτός από την μνήμη των ανείπωτων  εγκλημάτων τους.  Όσο για τους «μεγάλους» ηγέτες των ιμπεριαλιστικών δημοκρατιών, Ρούζβελτ και Τσώρτσιλ, κανείς δεν θα αρνιόταν  ότι ήταν εντυπωσιακές προσωπικότητες και ότι επέδειξαν ικανότητες μέσα στα πλαίσια της συμβατικής κοινοβουλευτικής πολιτικής.  Ο Τσώρτσιλ, πιο λαμπρός από τον Αμερικάνο πρόεδρο, ήταν ταλαντούχος ρήτορας και επέδειξε κάποια ικανότητα σαν συγγραφέας.  Όμως  μπορεί κάποιος να μιλήσει πραγματικά για την κληρονομιά κάποιου από αυτούς;  Οι ύμνοι του Τσώρτσιλ προς την ξεθωριασμένη Βρετανική Αυτοκρατορία θεωρούνταν αναχρονιστικοί ακόμα και από πολλούς από τους θαυμαστές του. Τα έργα του έχουν ενδιαφέρον σαν ιστορικά ντοκουμέντα, αλλά έχουν πολύ περιορισμένη σύγχρονη σημασία. Όσο για τον Ρούζβελτ, ήταν ο τέλειος  πολιτικός πραγματιστής που αντέδρασε με ένα συνδυασμό πονηριάς και διαίσθησης στα προβλήματα της εποχής του. Θα πρότεινε κανείς στα σοβαρά πώς θα μπορούσε να βρει στους λόγους ή και στα βιβλία του Τσώρτσιλ και του Ρούζβελτ (ο τελευταίος, παρεπιπτόντως, δεν έγραψε κανένα) αναλύσεις και διορατικότητα που θα συνέβαλαν σε μία κατανόηση των πολιτικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουμε στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα; 

Ακόμα και στην δική τους εποχή, ο Τρότσκι δέσποζε πάνω από τους πολιτικούς του σύγχρονους. Η επιρροή όλων των αντιπάλων του ήταν άμεσα συνυφασμένη και εξαρτημένη από τον έλεγχο που είχαν πάνω στα όργανα της κρατικής εξουσίας. Αποχωρισμένοι από αυτή την εξουσία , μόλις που θα μπορούσαν να τραβήξουν την παγκόσμια προσοχή. Ο Στάλιν, αποχωρισμένος από το Κρεμλίνο και τον μηχανισμό του τρόμου, δεν θα ήταν τίποτε περισσότερο απο αυτό που ήταν πριν τον Οκτώβρη 1917: «μια γκρίζα θολούρα.»

O Τρότσκι στερήθηκε όλα τα επίσημα όργανα εξουσίας το 1927. Ωστόσο δεν ήταν ποτέ ανίσχυρος.  Στον Τρότσκι άρεσε να παραθέτει την περίφημη πρόταση, που είπε ο Δρ Στόκμαν, με την οποία ο Ίμπσεν κλείνει το έργο του Ο Εχθρός του Λαού: «Ο πιο ισχυρός άνθρωπος είναι αυτός που στέκει ορθός μοναχός του.»  Η διορατικότητα του μεγάλου Νορβηγού δραματικού συγγραφέα βρήκε έκφραση στη ζωή του μεγαλύτερου από όλους τους Ρώσους επαναστάτες. Ο Τρότσκι πρόσφερε μία διαχρονική επίδειξη της δύναμης των ιδεών και ιδεωδών που αντιστοιχούν και αρθρώνουν τους προοδευτικούς αγώνες της ανθρωπότητας.

Ο Τρότσκι σαν Συγγραφέας

Όταν μιλάει κάποιος για τις ιδέες του Τρότσκι, είναι δύσκολο να αντισταθεί στον πειρασμό να παραθέσει σε πλάτος μέσα από τα έργα του. Το λιγότερο που θα πετύχει κανείς, σίγουρα, είναι να δώσει στο ακροατήριο του μία ξεχωριστή αισθητική εμπειρία. Βάζοντας στην άκρη για μία στιγμή τις πολιτικές του συμπάθειες, ένας αναγνώστης που έχει την ικανότητα να κάνει αντικειμενική κριτική θα έβρισκε  δύσκολο να αρνηθεί πως ο Τρότσκι συγκαταλέγεται στους μεγαλύτερους συγγραφείς του εικοστού αιώνα.  Περίπου 30 χρόνια έχουν περάσει από τότε που διάβασα για πρώτη φορά ένα βιβλίο του Τρότσκι - την μνημειώδη του Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης.  Είμαι σίγουρος πως δεν είμαι ο μόνος που ακόμα θυμάται την συναισθηματική και διανοητική επίπτωση της πρώτης επαφής με την πεζογραφία του Τρότσκι. Έχοντας διαβάσει Τρότσκι σε μετάφραση, αναρωτιόμουν ποια θα ήταν η εκτίμηση του αναστήματος του σαν συγγραφέα  από αυτούς που μπορούσαν να διαβάσουν τα έργα του στο Ρωσικό πρωτότυπο. Απρόσμενα, μια τέτοια ευκαιρία προέκυψε για να ικανοποιήσει την περιέργεια μου.  Παρακολούθησα μία διάλεξη για Ρωσική λογοτεχνία από έναν ηλικιωμένο ειδικό που έφυγε από την πατρίδα του μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Ήταν κάποιος από τον οποίο δεν θα περίμενε κανείς να έχει την παραμικρή συμπάθεια για τον Τρότσκι.  Στο τέλος της διάλεξης, μία επισκόπηση της Ρωσικής λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα, του ζήτησα να δώσει τη γνώμη του για τον Τρότσκι σαν συγγραφέα.  Θυμάμαι έντονα τόσο την απάντηση του όσο και την βαριά προφορά με την οποία την έδωσε: «Ο Τρότσκι» αποκρίθηκε «ήταν ο μεγαλύτερος δεξιοτέχνης της Ρωσικής πεζογραφίας μετά τον Τολστόι.»  Αρκετά χρόνια αργότερα η εκτίμηση αυτή επαναλήφθηκε σε ένα σχόλιο ενός φοιτητή που γνώρισα στην πρώτη μου επίσκεψη στη Σοβιετική 'Ενωση το 1989. Μου ομολόγησε ότι η ανάγνωση του Τρότσκι ήταν για αυτόν μία πολύ δύσκολη εμπειρία.  Για ποιο λόγο;  «Όταν διαβάζω Τρότσκι,» εξήγησε, «είμαι υποχρεωμένος να συμφωνώ μαζί του - αλλά δεν θέλω!»

Το εύρος των γραπτών του Τρότσκι - πάνω στην τέχνη, την λογοτεχνία και τον πολιτισμό, τις επιστημονικές εξελίξεις, τα προβλήματα της ζωής και, φυσικά, την πολιτική - σχεδόν αψηφά την κατανόηση.  Εμείς οι κατώτεροι θνητοί, αναγκασμένοι να βολευτούμε με πολύ πιο μέτρια ταλέντα, μένουμε απλά κατάπληκτοι από την λογοτεχνική παραγωγή του Τρότσκι. Πώς το έκανε, διερωτάται κανείς - πριν την εποχή των επεξεργαστών κειμένου και του ορθογραφικού ελέγχου;  Ίσως ένα μέρος της απάντησης βρίσκεται στην αξιοσημείωτη ικανότητα του Τρότσκι να μιλάει εκ του προχείρου σχεδόν τόσο ωραία και πειστικά όσο έγραφε. Οι υπαγορεύσεις του διαβάζονται, κατά γενική συμφωνία, καλύτερα και από τα τελειοποιημένα πρόχειρα ακόμη και άκρως επιδέξιων συγγραφέων. 

Μια μεγάλη μορφή της λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα, ο Τρότσκι χρωστούσε πολλά στους μεγάλους Ρώσους δεξιοτέχνες, ιδιαίτερα στον Τουργκενέφ, τον Τολστόι, τον Χέρζεν και τον Μπελίνσκι.  Ο ίδιος άνθρωπος που έγραφε προκηρύξεις και διαταγές μάχης σε αλύγιστη στρατιωτική πρόζα που συγκίνησαν εκατομμύρια ανθρώπους, μπορούσε επιπλέον να γράφει κείμενα μαγευτικής ομορφιάς, όπως, λόγου χάρη, όταν θυμήθηκε ένα περιστατικό στη διάρκεια της απόδρασης του από την Σιβηρική εξορία το 1907:

Το έλκηθρο γλιστρούσε απαλά και αθόρυβα, σαν μία βάρκα στη γυάλινη επιφάνεια μιας λίμνης. Στο σκοτάδι που μαζευότανε, το δάσος φαινόταν ακόμη πιο γιγάντιο από πριν. Δεν μπορούσα να διακρίνω τον δρόμο και σχεδόν δεν ένοιωθα το έλκηθρο να κινείται. Ήταν σαν να έτρεχαν τα δέντρα μαγεμένα κατά πάνω μας, οι θάμνοι σαν να ξεγλιστρούσαν, κούτσουρα καλυμένα με χιόνι σαν να πετούσαν στο πλάι μας - όλα φαίνονταν γεμάτα μυστήριο. Ο μόνος θόρυβος ήταν το γοργό και τακτικό τσου-τσου-τσου-τσου της ανάσας του τάρανδου. Χιλιάδες από καιρό ξεχασμένοι ήχοι γέμιζαν το μυαλό μου μέσα στη σιωπή. Ξαφνικά άκουσα ένα κοφτερό σφύριγμα στα βάθη του σκοτεινού δάσους. Φαινόταν μυστήριο και απέραντα απόμακρο. Όμως ήταν απλά ο Οστυάκ μας που έκανε σινιάλο στους ταράνδους του. Μετά πάλι σιωπή, πιο πολλά απόμακρα σφυρίγματα, πιο πολλά δέντρα να τρέχουν βιαστικά και αθόρυβα από το σκοτάδι στο σκοτάδι. (5)

Ο Τρότσκι κατείχε μια ξεχωριστή ευαισθησία στα παράδοξα και τις αντιφάσεις της πολιτικής.  Γράφοντας για την δίκη του μετά την ήττα της Επανάστασης του 1905, ο Τρότσκι περιγράφει την αντίθεση μεταξύ του σκληρού και απειλητικού επίσημου περιβάλλοντος του δικαστικού μέγαρου - γεμάτο «χωροφύλακες με γυμνά ξίφη» - και τις «απέραντες ποσότητες λουλουδιών» που είχαν φέρει στην δικαστική αίθουσα οι θαυμαστές και υποστηρικτές των επαναστατών κατηγορούμενων:

Υπήρχαν λουλούδια στα πέτα, λουλούδια στα χέρια και στα γόνατα, και τέλος λουλούδια απλωμένα στους πάγκους. Ο πρόεδρος του δικαστηρίου δεν τολμούσε να αφαιρέσει αυτούς τους μυρωδάτους παρείσακτους. Στο τέλος, ακόμα και οι χωροφύλακες και οι δικαστικοί υπάλληλοι, εντελώς «αποθαρρυμένοι» από την ατμόσφαιρα που επικρατούσε, μοιράζανε λουλούδια στους κατηγορούμενους. (6)

Νομίζω ότι δεν ήταν κανείς λιγότερος από τον συγγραφέα Τζώρτζ Μπέρναντ Σω που κάποτε παρατήρησε πως όταν ο Τρότσκι χρησιμοποιούσε την πένα του για να κόψει το κεφάλι ενός εχθρού του, δεν μπορούσε να αντισταθεί στην ευκαιρία να το σηκώσει και να δείξει σε όλους ότι δεν είχε μυαλό. Ωστόσο, η δύναμη των πολεμικών του Τρότσκι έγκειταν στην λαμπρότητα με την οποία ξεσκέπαζε την δυσαρμονία μεταξύ των υποκειμενικών σκοπών, του ενός ή του άλλου πολιτικού,  με την αντικειμενική εξέλιξη των κοινωνικών αντιφάσεων σε μία επαναστατική εποχή.   Χρησιμοποιώντας το νομοτελειακό ξετύλιγμα  της ιστορικής διαδικασίας σαν την ράβδο μέτρησης του, οι δηκτικές κριτικές του Τρότσκι δεν ήταν σκληρές. Απλά έπεφταν διάνα. Για παράδειγμα,  για τον ηγέτη της αστικής Προσωρινής Κυβέρνησης το 1917:

Ο Κερένσκυ δεν ήταν επαναστάτης· απλά τριγύριζε περαστικός γύρω από την επανάσταση ... Δεν είχε θεωρητική προετοιμασία, καμμία πολιτική διαπαιδαγώγηση, καμμία ικανότητα σκέψης, καμμία πολιτική βούληση.  Στην θέση των χαρακτηριστικών  αυτών βρισκόταν μία ευκίνητη ευαισθησία, ένα εύφλεκτο ταπεραμέντο, και εκείνο το είδος της ευγλωττίας που λειτουργεί όχι πάνω στο μυαλό και τη βούληση, αλλά πάνω στα νεύρα. (7)

Και για τον ηγέτη των Σοσιαλιστών Επαναστατών, Βίκτωρ Τσερνώφ:

Ένας πολυδιαβασμένος μάλλον παρά μορφωμένος άνθρωπος, με σημαντική αλλά ανολοκλήρωτη μάθηση. Ο Τσερνώφ είχε πάντοτε στην διάθεση του μία απέραντη ποικιλία από κατάλληλα αποφθέγματα, τα οποία για πολύ καιρό συνέλαβαν την φαντασία της Ρωσικής νεολαίας χωρίς να την διδάσκουν πολλά.  Υπήρχε ένα μόνο ερώτημα που ο πολύλογος αυτός ηγέτης δεν μπορούσε να απαντήσει: Ποιούς οδηγεί και προς τα πού;  Οι εκλεκτικές φόρμουλες του Τσερνώφ, στολισμένες με ηθικολογίες και στιχογραφίες, ένωσαν για κάποιο διάστημα ένα άκρως ποικιλόχρωμο κοινό το οποίο σε όλες τις κρίσιμες στιγμές τραβούσε προς διαφορετικές κατευθύνσεις. Δεν είναι άξιο απορίας ότι ο Τσερνώφ σύγκρινε αυτάρεσκα τις δικές του μεθόδους για το χτίσιμο ενός κόμματος με τον «σεχταρισμό» του Λένιν. (8)

Και τέλος, για τον κάποτε τρομερό θεωρητικό της Γερμανικής Σοσιαλδημοκρατίας:

Ο Κάουτσκι έχει ένα ξεκάθαρο και μοναχικό μονοπάτι προς την σωτηρία: τη δημοκρατία.  Το μόνο αναγκαίο είναι ότι όλοι θα πρέπει να το δεχτούν και να δεθούν μαζί του. Οι Δεξιοί Σοσιαλιστές πρέπει να αποκηρύξουν την αιματηρή σφαγή  με την οποία εφαρμόζουν την βούληση των αστών.  Οι αστοί οι ίδιοι πρέπει να εγκαταλείψουν την ιδέα της χρησιμοποίσης των Νοσκέδων και λοχαγών Φογκέλδων τους για να  υπερασπίσουν  τα προνόμια τους μέχρι την τελευταία πνοή. Τέλος, το προλεταριάτο πρέπει  άπαξ και δια παντός να απορρίψει την ιδέα της ανατροπής των αστών με άλλο τρόπο εκτός από αυτόν που καθορίζεται από το Σύνταγμα.  Αν αυτοί οι απαριθμημένοι όροι τηρηθούν, η κοινωνική επανάσταση θα λιώσει ανώδυνα μέσα στη δημοκρατία.  Για να πετύχουμε, είναι αρκετό, καθώς βλέπουμε, η θυελλώδης ιστορία μας να βάλει στο κεφάλι της την σκούφια του ύπνου, και να πάρει μια πρέζα σοφίας απο την ταμπακιέρα του Κάουτσκι. (9)

Θα μπορούσε  χωρίς δυσκολία να περάσει μία ολόκληρη μέρα παραθέτοντας κείμενα στα οποία η λογοτεχνική ευφυΐα του Τρότσκι βρίσκει λαμπρή έκφραση. Όμως η ευφυΐα αυτή δεν ήταν απλά, ούτε πρωταρχικά, θέμα ύφους. Υπάρχει ένα πιο βαθύ και εμβριθές στοιχείο στο λογοτεχνικό έργο του Τρότσκι που τον ανυψώνει πάνω από κάθε άλλο πολιτικό στοχαστή της εποχής του. Στην έκταση που η ιστορία μπορεί να βρεί συνειδητή άρθρωση κατά την στιγμή του άμεσου ξεδιπλώματος της, η διαδικασία αυτή εκδηλώνεται στα γραπτά του Λέων Τρότσκι. Σε γενικές γραμμές δεν υπάρχει κάτι πιο εφήμερο απο τον πολιτικό σχολιασμό. Ο χρόνος φθοράς ακόμα και μιας καλογραμμένης εφημερίδας δεν είναι γενικά μακρύτερος από τον χρόνο που παίρνει να πιεί κανείς ένα φλιτζάνι καφέ - περνάει από το πρωινό τραπέζι στο καλάθι των αχρήστων. 

Αυτό δεν ισχύει για τα γραπτά του Τρότσκι - και δεν μιλάω για τα μεγάλα του έργα, αλλά ακόμα και για τους σχολιασμούς που έγραψε για εφημερίδες.  Τα γραπτά και, πρέπει να συμπληρώσω, οι λόγοι του Λέων Τρότσκι, φαίνονται σε κάποιες στιγμές ότι  αντιπροσωπεύουν την πρώτη απόπειρα της  ιστορίας να εξηγήσει όσο πιο καλά μπορεί τί κάνει και τί επιχειρεί. Ο σκοπός  των μεγαλύτερων πολιτικών κειμένων του Τρότσκι - να εντοπίσει  τα τελευταία γεγονότα πάνω στην παγκόσμια ιστορική τροχιά της σοσιαλιστικής επανάστασης - αντανακλούνταν στους τίτλους που διάλεγε: «Από ποιο στάδιο περνάμε;», «Πού πάει η Βρετανία;», «Προς τα πού η Γαλλία;», «Προς τον Καπιταλισμό ή τον Σοσιαλισμό;»  Ο Λουνατσάρσκι είπε κάποτε για τον Τρότσκι: Είχε πάντα επίγνωση της θέσης του στην ιστορία. Αυτή ήταν η δύναμη του Τρότσκι - η πηγή της πολιτικής του αντίστασης ενάντια στον καιροσκοπισμό και κάθε λογής πιέσεις.  Ο Τροτσκι εννοούσε τον Μαρξισμό σαν την «επιστήμη της προοπτικής.»

Μία συνέπεια της καταστροφής των επαναστατικών στελεχών από τον Σταλινισμό και την επακόλουθη διάβρωση του Μαρξισμού σαν θεωρητικό όπλο του απελευθερωτικού αγώνα της εργατικής τάξης είναι ο εκθειασμός σαν μεγάλων Μαρξιστών κάθε λογής ανθρώπων άσχετων με τον αγώνα αυτό:  Μαρξιστές οικονομολόγοι, Μαρξιστές φιλόσοφοι, Μαρξιστές αισθητικοί κτλ. Όταν όμως αυτοί επιχείρησαν να εφαρμόσουν τη δήθεν μαεστρία τους στη διαλεκτική πάνω στην πολιτική ανάλυση των γεγονότων της εποχής τους, αποδείχτηκαν ανίκανοι.  Ο Τρότσκι ήταν ο τελευταίος μεγάλος εκπρόσωπος μιας σχολής Μαρξιστικής σκέψης - ας την ονομάσουμε την κλασσική σχολή - του οποίου η δεξιοτεχνία πάνω στη διαλεκτική εκδηλώθηκε πάνω από όλα στην ικανότητα να εκτιμά μία πολιτική κατάσταση, να προτείνει μια πολιτική πρόγνωση και να εκπονεί ένα στρατηγικό προσανατολισμό.

Επανεκτιμώντας τον Τρότσκι

Μέσα σε όλη την ιστορία της Τέταρτης Διεθνούς ένα από τα πιο σημαντικά καθήκοντα της ήταν η υπεράσπιση του ιστορικού ρόλου του Τρότσκι ενάντια στις συκοφαντίες των Σταλινικών.  Το έργο αυτό περιλάμβανε την υπεράσπιση όχι μόνο ενός ατόμου, αλλά επίσης ολόκληρη την προγραμματική κληρονομιά του διεθνούς Μαρξισμού και της Οκτωβριανής Επανάστασης. Υπερασπίζοντας τον Τρότσκι, η Τέταρτη Διεθνής έχει υπεραμυνθεί της ιστορικής αλήθειας ενάντια στην πλαστογράφηση και προδοσία των αρχών στις οποίες βασίστηκε η Επανάσταση των Μπολσεβίκων.

Και όμως, παρά  την αδιάλλακτη υπεράσπιση του Λέων Τρότσκι, ήταν πλήρως ισάξια η Τέταρτη Διεθνής με την ιστορική και πολιτική κληρονομιά του «Γέρου»;  Υπάρχει λόγος να πιστεύουμε πως τώρα που ο αιώνας στον οποίο έζησε ο Τρότσκι είναι στο παρελθόν μας, μία πιο πλούσια εκτίμηση της πολιτικής του κληρονομιάς και του ιστορικού του αναστήματος  είναι δυνατή.  Ας αρχίσουμε το έργο αυτό υποβάλλοντας σε κριτική επανεξέταση ένα γνωστό απόσπασμα στο οποίο ο Τρότσκι εκτίμησε την δικιά του συμβολή στην επιτυχία της Οκτωβριανής Επανάστασης το 1917.  

Σε μία καταχώρηση στο ημερολόγιο του με ημερομηνία 25 Μάρτη 1935, ο Τρότσκι έγραψε:

Αν δεν ήμουν παρών το 1917 στην Πετρούπολη, η Οκτωβριανή Επανάσταση, πάλι θα είχε γίνει - με την προϋπόθεση ότι θα ήταν παρών και επικεφαλής ο Λένιν.  Αν ούτε εγώ ούτε ο Λένιν είμασταν παρόντες στην Πετρούπολη , η Οκτωβριανή Επανάσταση δεν θα είχε γίνει - για αυτό δεν έχω την παραμικρή αμφιβολία!  Αν ο Λένιν δεν ήταν στην Πετρούπολη, αμφιβάλλω αν θα είχα καταφέρει να ξεπεράσω την αντίσταση των Μπολσεβίκων ηγετών. Ο αγώνας ενάντια στον «Τροτσκισμό» (δηλ. στην προλεταριακή επανάσταση) θα είχε αρχίσει τον Μάη του 1917, και το αποτέλεσμα της επανάστασης θα ήταν σε αμφισβήτηση. Όμως επαναλαμβάνω, δεδομένης της παρουσίας του Λένιν η επανάσταση θα ήταν νικηφόρα έτσι και αλλιώς.  Το ίδιο γενικά θα μπορούσε να πει κανείς για τον Εμφύλιο Πόλεμο, παρόλο που στην πρώτη του περίοδο, ιδίως με την πτώση του Σιμπίρσκ και του Καζάν, ο Λένιν αμφιταλαντευόταν και ταλανιζόταν από αμφιβολίες.  Όμως αυτή ήταν αναμφίβολα μια περαστική διάθεση την οποία μάλλον δεν ομολόγησε σε κανέναν εκτός από μένα ... Ετσι δεν μπορώ να μιλάω για το πόσο «απαραίτητο» ήταν το έργο μου, ακόμα και την περίοδο από το 1917 μέχρι το 1921. (10)

Είναι ακριβής αυτή η εκτίμηση;  Στο απόσπασμα αυτό, ο Τρότσκι αναφέρεται κυρίως στον πολιτικό αγώνα μέσα στο Μπολσεβίκικο Κόμμα.  Πολύ σωστά, παίρνει σαν σημείο αφετηρίας την κρίσιμη σημασία του επαναπροσανατολισμού του Μπολσεβίκικου Κόμματος τον Απρίλη 1917.  Το μεγαλύτερο επίτευγμα του Λένιν το 1917, πάνω στο οποίο βασιζόταν η επιτυχία την Επανάστασης, ηταν η κάμψη της αντίστασης των Παλιών Μπολσεβίκων ηγετών - ιδίως του Κάμενεφ και του Στάλιν - προς μία στρατηγική αλλαγή στην Μπολσεβίκικη πολιτική.  

Και όμως, η σημασία της διαμάχης αυτής μέσα στο Μπολσεβίκικο Κόμμα, χρησιμεύει στο να υπογραμμιστούν οι εκτεταμένες επιπτώσεις από τις προηγούμενες διαμάχες μέσα στο Ρωσικό Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα πάνω σε ζητήματα πολιτικής προοπτικής. Ακόμα και αν κάποιος δεχτεί ότι ο Λένιν έπαιξε τον κρίσιμο ρόλο στην κάμψη της αντίστασης μέσα στο Μπολσεβίκικο Κόμμα για την υιοθέτηση ενός προσανατολισμού προς την κατάληψη της εξουσίας και την εγκαθίδρυση μιας προλεταριακής δικτατορίας, το γεγονός είναι πως ο Λένιν αγωνιζόταν ενάντια σε αυτούς που ακολουθούσαν την πολιτική γραμμή που ο ίδιος υποστήριζε για πολλά χρόνια σε αντίθεση με την προοπτική του Λέων Τρότσκι.

Όταν ο Λένιν επέστρεψε στη Ρωσία τον Απρίλη του 1917 και αποκήρυξε την προοπτική της «δημοκρατικής δικτατορίας του προλεταριάτου και της αγροτιάς» ήταν πλατιά κατανοητό πως υιοθετούσε - αν και παρέλειψε να το παραδεχτεί αυτό ανοιχτά - την πολιτική γραμμή με την οποία ο Τρότσκι είχε συνδεθεί για πάνω από μια δεκαετία - αυτή της Διαρκούς Επανάστασης.

Η Θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης

Θα κάνω μια σύντομη ανασκόπηση των βασικών ζητήματων που αντιμετώπιζε το Ρωσικό επαναστατικό κίνημα στις τελευταίες δεκαετίες του τσαρικού καθεστώτος.  Στην προσπάθεια της να σχεδιάσει την τροχιά της Ρωσικής κοινωνικο-πολιτικής εξέλιξης, η Ρωσική σοσιαλιστική σκέψη πρότεινε  τρεις πιθανές και αντικρουόμενες παραλλαγές.  Ο Πλεχάνωφ, ο πατέρας του Ρωσικού Μαρξισμού, εννόησε την Ρωσική κοινωνική εξέλιξη με τους όρους μιας τυπικής λογικής πορείας προς τα εμπρός, στην οποία τα ιστορικά στάδια ανάπτυξης καθορίζονταν από ένα δεδομένο επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης.  Όπως η φεουδαρχία αντικαταστάθηκε από τον καπιταλισμό, ο τελευταίος με την σειρά του, όταν όλες οι απαιτούμενες συνθήκες έχουν εκπληρωθεί, θα δώσει τη θέση του στον σοσιαλισμό. Το θεωρητικό μοντέλο με το οποίο δούλευε ο Πλεχάνωφ υπέθετε ότι η Ρωσική εξέλιξη θα ακολουθούσε το ιστορικό μοτίβο της αστικο-δημοκρατικής εξέλιξης στην Δυτική Ευρώπη.  Δεν υπήρχε καμμία πιθανότητα πως η Ρωσία μπορεί να πάει προς μία σοσιαλιστική κατεύθυνση πριν από τις πιο αναπτυγμένες χώρες στα δυτικά της. Καθώς έμπαινε ο εικοστός αιώνας, υποστήριζε ο Πλεχάνωφ,  η Ρωσία είχε ακόμα μπροστά της το έργο της επίτευξης της αστικής δημοκρατικής επανάστασης - με το οποίο εννοούσε την ανατροπή του τσαρικού καθεστώτος και την δημιουργία πολιτικών και κοινωνικών προϋποθέσεων για μία μελλοντική, μακρινή, κοινωνική επανάσταση. Κατά πάσα πιθανότητα, η Ρωσία είχε μπροστά της πολλές δεκαετίες αστικοδημοκρατικής κοινοβουλευτικής ανάπτυξης πριν η οικονομική και κοινωνική της δομή μπορέσει να συντηρήσει έναν σοσιαλιστικό μετασχηματισμό. Η τυπική αυτή εννοιολογική σύλληψη της εξέλιξης της Ρωσίας αποτελούσε την κοινά παραδεκτή γνώση που κυριαρχούσε μέσα σε πλατιά στρώματα του Ρωσικού σοσιαλδημοκρατικού κινήματος τα πρώτα  χρόνια του εικοστού αιώνα.  Ωστόσο, υπήρχε μια άλυτη αντίφαση στην θέση του Πλεχάνωφ, που αντικατόπτριζε τον ιδιόμορφο χαρακτήρα της κοινωνικής ανάπτυξης στην Ρωσία. Ήδη από το 1889, ο Πλεχάνωφ είχε προβλέψει πως η Ρωσική εργατική τάξη θα παίξει τον πρωταρχικό ρόλο στην επικείμενη επανάσταση.  Στο ιδρυτικό συνέδριο της Δεύτερης Διεθνούς δήλωσε ότι η Ρωσική επανάσταση μπορεί να πετύχει μόνο σαν εργατική επανάσταση.  Πώς όμως θα μπορούσε αυτή η διορατικότητα του να συμβιβαστεί με μία προοπτική που επέμενε ότι η πολιτική εξουσία, μετά  την επανάσταση, θα ασκούνταν  από τους Ρώσους αστούς;  Ο Πλεχάνωφ ποτέ δεν μπόρεσε να δώσει μία πειστική απάντηση στο ερώτημα αυτό.

Τα γεγονότα του 1905 - δηλαδή, το ξέσπασμα  της πρώτης Ρωσικής Επανάστασης - γέννησαν σοβαρά ερωτήματα για τη βιωσιμότητα του θεωρητικού μοντέλου του Πλεχάνωφ. Η σημαντικότερη πλευρά της Ρωσικής Επαναστάσης ήταν ο κυρίαρχος ρόλος που έπαιξε το προλεταριάτο στο αγώνα κατά του τσαρισμού. Σε ένα πλαίσιο γενικών απεργιών και εξέγερσης, οι ελιγμοί των πολιτικών ηγετών της Ρωσικής αστικής τάξης φαίνονταν ευτελείς και επίβουλοι. Κανένας Ροβεσπιέρος ή Νταντόν δεν μπορούσε να βρεθεί μέσα στην αστική τάξη. Το Κόμμα των Καντέτ (Συνταγματικοί Δημοκράτες) δεν είχε καμμία ομοιότητα με τους Ιακωβίνους.

Η ανάλυση του Λένιν πήγε πιο μακριά και πιο βαθιά από αυτή του Πλεχάνωφ. Ο πρώτος δεχόταν ότι η Ρώσικη Επανάσταση είχε αστικοδημοκρατικό χαρακτήρα. Ο ορισμός αυτός όμως δεν εξαντλούσε επαρκώς το πρόβλημα της σχέσης ανάμεσα στις ταξικές δυνάμεις και την ισορροπία δυνάμεων μέσα στην επανάσταση. Ο Λένιν επέμενε πως το έργο της εργατικής τάξης ήταν να επιδιώξει, μέσα από την ανεξάρτητη οργάνωση και προσπάθειες της, μία πιο εκτεταμένη και ριζοσπαστική ανάπτυξη της αστικής δημοκρατικής επανάστασης - δηλαδή,  για έναν εντελώς ασυμβίβαστο αγώνα για να συντριβούν όλα των πολιτικά και κοινωνικά υπολείμματα του τσαρικού φεουδαρχισμού· και συνεπώς να δημιουργήσει τις ευνοϊκότερες δυνατές συνθήκες για την καθιέρωση ενός πραγματικά προοδευτικού αστικοδημοκρατικού πλαίσιου για την ωρίμανση του Ρωσικού εργατικού κινήματος. Για τον Λένιν, στην καρδιά της δημοκρατικής επανάστασης ήταν η επίλυση του «αγροτικού προβλήματος» - με το οποίο εννοούσε την καταστροφή όλων των οικονομικών και νομικών υπολειμμάτων  της φεουδαρχίας. Τα απέραντα κτήματα της αριστοκρατίας αποτελούσαν τεράστιο εμπόδιο στον εκδημοκρατισμό  της Ρωσικής ζωής, όπως και στη ανάπτυξη μιας σύγχρονης καπιταλιστικής οικονομίας.

Η έννοια της αστικής επανάστασης του Λένιν - σε αντίθεση με αυτή του Πλεχάνωφ - δεν ήταν περιορισμένη από φορμαλιστικές πολιτικές προκαταλήψεις. Προσέγγισε την αστικοδημοκρατική επανάσταση από τα μέσα, για να το πούμε έτσι.  Αντί να ξεκινήσει με ένα τυπικό πολιτικό σχήμα - ότι η κοινοβουλευτική δημοκρατία είναι το αναπόφευχτο αποτέλεσμα της αστικής επανάστασης - ο Λένιν επιδίωξε να συμπεράνει την πολιτική μορφή από το ουσιαστικό και εσώτερο κοινωνικό περιεχόμενο της επανάστασης.

Αναγνωρίζοντας τα τεράστια κοινωνικά καθήκοντα που ήταν υπόδηλα μέσα στην επικείμενη δημοκρατική επανάσταση, ο Λένιν - σε αντίθεση με τον Πλεχάνωφ - επέμενε ότι η επίτευξη τους δεν ήταν δυνατή κάτω από την πολιτική ηγεσία της Ρώσικης αστικής τάξης. Η νίκη της αστικής δημοκρατικής επανάστασης στη Ρωσία θα ήταν μόνο δυνατή αν η εργατική τάξη αγωνιζόταν για την  δημοκρατία ανεξάρτητα και σε αντίθεση, στην πράξη, με τους αστούς. Όμως λόγω της αριθμητικής της αδυναμίας, η μαζική βάση της δημοκρατικής επανάστασης δεν θα μπορούσε να παρασχεθεί από την εργατική τάξη μόνο. Το ρωσικό προλεταριάτο, προωθώντας μια ασυμβίβαστα ριζοσπαστική δημοκρατική διακήρυξη για τα αγροτικά θέματα, έπρεπε να κινητοποιήσει πίσω του τα πολλά εκατομμύρια της Ρώσικης αγροτιάς.   

Ποιά θα ήταν τότε η κρατική μορφή του καθεστώτος που θα προέκυπτε από αυτή την επαναστατική συμμαχία των δύο μεγάλων λαϊκών τάξεων;  Ο Λένιν πρότεινε ότι το νέο καθεστώς θα ήταν μία «δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς.»  Στην ουσία οι δύο τάξεις θα μοιράζονταν την κρατική εξουσία και θα ηγούνταν από κοινού στην πληρέστερη δυνατή πραγματοποίηση της δημοκρατικής επανάστασης. Ο Λένιν δεν προσέφερε λεπτομέρειες για την ακριβή φύση της ρύθμισης του καταμερισμού της εξουσίας που θα επικρατούσε σε ένα τέτοιο καθεστώς, ούτε προσδιόρισε ή περιέγραψε τις κρατικές μορφές μέσα από τις οποίες η δικτατορία αυτή των δύο  τάξεων θα ασκούνταν.

Παρά τον πολιτικό ριζοσπαστισμό της δημοκρατικής δικτατορίας, ο Λένιν επέμενε πως ο σκοπός της δεν ήταν η οικονομική ανασυγκρότηση της κοινωνίας σε σοσιαλιστικές βάσεις. Μάλλον, η επανάσταση θα παρέμενε αναγκαία καπιταλιστική από την άποψη του οικονομικού της προγράμματος.  Πράγματι, ακόμα και στην υποστήριξη του για μία ριζοσπαστική επίλυση του προβλήματος της γης, ο Λένιν ετόνισε ότι η εθνικοποίηση της γης - στραμμένη ενάντια στα Ρώσικα τσιφλίκια - ήταν μέτρο αστικοδημοκρατικό και όχι σοσιαλιστικό.

Στις πολεμικές του, ο Λένιν ήταν ακλόνητος σε αυτό το κρίσιμο σημείο. Το 1905 έγραψε:

Οι Μαρξιστές είναι πλήρως πεπεισμένοι για τον αστικό χαρακτήρα της Ρωσικής επανάστασης.  Τι σημαίνει αυτό;  Σημαίνει πως οι δημοκρατικοί εκείνοι μετασχηματισμοί ...  που έχουν γίνει απαραίτητοι για τη Ρωσία δεν υποδηλώνουν από μόνοι τους την υπονόμευση της αστικής εξουσίας, αλλά αντίθετα καθαρίζουν το έδαφος για πρώτη φορά και με πραγματικό τρόπο, για μία πλατιά και γοργή ανάπτυξη, για μία Ευρωπαϊκή και όχι Ασιατική, ανάπτυξη του καπιταλισμού.  Καθιστούν  δυνατή για πρώτη φορά την εξουσία των αστών σαν τάξη. (11)

Η θέση του Τρότσκι διέφερε ριζικά από αυτή των Μενσεβίκων και του Λένιν. Παρά τα διαφορετικά τους συμπεράσματα, ο Πλεχάνωφ μαζί με τον Λένιν βάσιζαν τις προοπτικές τους σε μία εκτίμηση του δεδομένου επιπέδου της Ρωσικής οικονομικής ανάπτυξης και των σχέσεων που υπήρχαν ανάμεσα στις κοινωνικές δυνάμεις μέσα στη χώρα.  Για τον Τρότσκι όμως το πραγματικό σημείο αφετηρίας δεν ήταν το υπάρχον οικονομικό επίπεδο της Ρωσίας ούτε οι εσωτερικές σχέσεις των ταξικών δυνάμεων, αλλά το κοσμο-ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο η καθυστερημένη δημοκρατική επανάσταση της Ρωσίας επρόκειτο μοιραία να εκδηλωθεί.

Ο Τρότσκι ακολούθησε τα ίχνη της ιστορικής τροχιάς της αστικής επανάστασης, από τις κλασσικές της εκδηλώσεις στον δέκατο όγδοο αιώνα, μέσα από τις μεταπτώσεις του δέκατου ένατου αιώνα, και τέλος στο μοντέρνο πλαίσιο του 1905. Εξήγησε τον τρόπο με τον οποίο η αλλαγή στις ιστορικές συνθήκες - ιδίως η διαμόρφωση της παγκόσμιας οικονομίας και η εμφάνιση της διεθνούς  εργατικής τάξης - είχαν αλλάξει τις κοινωνικές και πολιτικές δυναμικές της αστικοδημοκρατικής επανάστασης. Παραδοσιακές πολιτικές εξισώσεις που βασίζονταν στις συνθήκες που επικρατούσαν στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα είχαν μικρή αξία στην νέα συγκυρία.

Ο Τρότσκι διέκρινε τους πολιτικούς περιορισμούς της φόρμουλας του Λένιν. Ήταν πολιτικά εξωπραγματική: απόφευγε το πρόβλημα της κρατικής εξουσίας. Ο Τρότσκι δεν δεχόταν πως το Ρωσικό προλεταριάτο θα περιοριζόταν σε μέτρα τυπικά δημοκρατικού χαρακτήρα. Η πραγματικότητα των ταξικών σχέσεων θα ανάγκαζαν την εργατική τάξη να ασκήσει την πολιτική της δικτατορία ενάντια στα οικονομικά συμφέροντα των αστών. Με άλλα λόγια, ο αγώνας της εργατικής τάξης θα έπαιρνε σοσιαλιστικό χαρακτήρα. Πώς όμως ήταν δυνατό αυτό, δεδομένης της καθυστέρησης της Ρωσίας, η οποία, λαμβάνοντας υπόψη τους περιορισμούς της οικονομικής της ανάπτυξης, ήταν φανερό πως δεν ήταν έτοιμη για σοσιαλισμό;

Εξετάζοντας τη Ρωσική Επανάσταση από μέσα, δεν φαινόταν πως υπήρχε λύση στο πρόβλημα αυτό.  Εξετάζοντας όμως τη Ρωσική Επανάσταση από το πλεονεκτικό σημείο τόσο της παγκόσμιας ιστορίας όσο και της διεθνούς ανάπτυξης της καπιταλιστικής οικονομίας, μία απρόσμενη λύση παρουσιάστηκε.  Ήδη από το 1905 ο Τρότσκι σημείωσε πως «ο καπιταλισμός έχει μετατρέψει ολόκληρο τον κόσμο σε έναν ενιαίο οικονομικό και πολιτικό οργανισμό.»  Ο Τρότσκι συνέλαβε τις επιπτώσεις της αλλαγής αυτής στη δομή της παγκόσμιας οικονομίας:

Αυτό δίνει αμέσως στα γεγονότα που εκτυλίσσονται τώρα ένα διεθνή χαρακτήρα, και ξανοίγει ένα πλατύ ορίζοντα. Η πολιτική απελευθέρωση της Ρωσίας με ηγέτη την εργατική τάξη θα ανυψώσει την τάξη αυτή σε ένα ύψος άγνωστο μέχρι στιγμής στην ιστορία, θα της μεταβιβάσει τεράστια εξουσία και πόρους και θα την κάνει την δύναμη που θα θέσει σε κίνηση την εκκαθάριση του παγκόσμιου καπιταλισμού, για την οποία η ιστορία έχει δημιουργήσει όλες τις αντικειμενικές συνθήκες. (12)

Η προσέγγιση του Τρότσκι ήταν μια κρίσιμη θεωρητική ανακάλυψη.  Μετατόπισε την αναλυτική σκοπιά από την οποία εξετάζονταν οι επαναστατικές διαδικασίες. Πριν από το 1905, η ανάπτυξη των επαναστάσεων θεωρούνταν σαν μία εξέλιξη εθνικών γεγονότων, το αποτέλεσμα των οποίων προσδιοριζόταν από την λογική της εσωτερικής κοινωνικοπολιτικής δομής και σχέσεων της ανάπτυξης αυτής.  Ο Τρότσκι πρότεινε μια διαφορετική προσέγγιση: την κατανόηση της επανάστασης στην σύγχρονη εποχή σαν μία ουσιαστικά κοσμο-ιστορική διαδικασία κοινωνικής μετάβασης από την ταξική κοινωνία, η οποία είναι ριζωμένη πολιτικά σε εθνικά κράτη, σε μία κοινωνία χωρίς τάξεις η οποία διαμορφώνεται στη βάση μιας παγκόσμια ενιαίας οικονομίας και μιας διεθνώς ενωμένης ανθρωπότητας.

Ο Τρότσκι διαμόρφωσε την έννοια αυτή της επαναστατικής διαδικασίας τη στιγμή που το σοσιαλιστικό κίνημα δεχόταν έναν καταιγισμό από κοινωνικο-οικονομικά και πολιτικά δεδομένα τα οποία δεν μπορούσαν να επεξεργαστούν επαρκώς στο υπάρχον θεωρητικό πλαίσιο. Η τεράστια πολυπλοκότητα της σύγχρονης παγκόσμιας οικονομίας αψηφούσε τους παλιούς τυπικούς ορισμούς. Η επίπτωση της παγκόσμιας οικονομικής ανάπτυξης επηρέαζε, σε ένα μέχρι τότε χωρίς προηγούμενο σημείο, το περίγραμμα της κάθε εθνικής οικονομίας. Ακόμα και μέσα σε καθυστερημένες οικονομίες μπορούσε να βρει κανείς – σαν αποτέλεσμα διεθνών ξένων επενδύσεων - ορισμένα πολύ προχωρημένα στοιχεία.  Υπήρχαν φεουδαρχικά ή μισο-φεουδαρχικά καθεστώτα, με πολιτικές δομές  επιστρωμένες με υπολείμματα του μεσαίωνα, που ηγούνταν σε καπιταλιστικές οικονομίες όπου η βαριά βιομηχανία έπαιζε μείζονα ρόλο. Ούτε ήταν ασυνήθιστο να βρεί κανείς σε χώρες με καθυστερημένη καπιταλιστική ανάπτυξη μία αστική τάξη που εκδήλωνε λιγότερο ενδιαφέρον για την επιτυχία «της δικής της» δημοκρατικής επανάστασης από αυτό που εκδήλωνε η ντόπια εργατική τάξη.  Τέτοιες ανωμαλίες δεν μπορούσαν να συμβιβαστούν με τυπικά στρατηγικά αξιώματα  των οποίων οι υπολογισμοί υπέθεταν την ύπαρξη κοινωνικών φαινομένων λιγότερο ταλανισμένων από εσωτερικές αντιθέσεις.

Το μεγάλο επίτευγμα του Τρότσκι ήταν η εκπόνηση μιας θεωρητικής δομής ισάξιας με την σύγχρονη κοινωνική, οικονομική και πολιτική πολυπλοκότητα.  Η προσέγγιση του Τρότσκι δεν είχε τίποτα το ουτοπικό.  Αντίθετα, αντιπροσώπευε μία βαθιά ενόραση της  επίπτωσης της παγκόσμιας οικονομίας στην κοινωνική και πολιτική ζωή.  Μία ρεαλιστική προσέγγιση στην πολιτική ήταν δυνατή μόνο στο σημείο που τα σοσιαλιστικά κόμματα έπαιρναν σαν αντικειμενικό σημείο αφετηρίας την υπεροχή του διεθνούς πάνω στο εθνικό.  Αυτό δεν σήμαινε απλά την προώθηση της διεθνούς προλεταριακής αληλλεγγύης.  Χωρίς την κατανόηση της ουσιαστικής αντικειμενικής του θεμελίωσης του στην παγκόσμια οικονομία και χωρίς να γίνει η πραγματικότητα της παγκόσμιας οικονομίας η βάση της στρατηγικής σκέψης, ο προλεταριακός διεθνισμός θα παρέμενε ένα ουτοπικό ιδεώδες, χωρίς ουσιαστική σχέση με το πρόγραμμα και την δράση των εθνικά βασισμένων σοσιαλιστικών κομμάτων.

Προχωρώντας από την ανάλυση της ιστορικής ανάπυξης του παγκόσμιου καπιταλισμού και την αντικειμενική εξάρτηση της Ρωσίας από το διεθνές οικονομικό και πολιτικό περιβάλλον, ο Τρότσκι πρόβλεψε την σοσιαλιστική εξέλιξη της επανάστασης στη Ρωσία.  Η Ρωσική εργατική τάξη θα αναγκαζόταν να πάρει την εξουσία και να υιοθετήσει μέτρα σοσιαλιστικού χαρακτήρα.Όμως προχωρώντας σε σοσιαλιστική κατεύθυνση, η εργατική τάξη θα ερχόταν αναπόφευκτα αντιμέτωπη με τους περιορισμούς του εθνικού περιβάλλοντος.  Πώς θα έβρισκε διέξοδο από το δίλημμα της; Με το να ενώσει τη μοίρα της με αυτή της Ευρωπαϊκής και παγκόσμιας επανάστασης, της οποίας ο δικός της αγώνας ήταν, σε τελευταία ανάλυση, μία εκδήλωση.

Η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης του Τρότσκι έκανε δυνατή μια ρεαλιστική αντίληψη της παγκόσμιας επανάστασης.  Η εποχή των εθνικών επαναστάσεων είχε φτάσει στο τέλος - ή να το θέσουμε με πιο ακριβή τρόπο, οι εθνικές επαναστάσεις μπορούσαν να κατανοηθούν μόνο μέσα στο πλαίσιο της διεθνούς σοσιαλιστικής επανάστασης.

Ο Τρότσκι και οι Μπολσεβίκοι

Όταν εξετάσει κάποιος τις επιπτώσεις της ανάλυσης του Τρότσκι, τότε μπορεί να εκτιμήσει καλύτερα τις διαφορές του με τους Μπολσεβίκους και τους Μενσεβίκους.  Δεν είναι εδώ η πρόθεση μου να υποτιμήσω με κανένα τρόπο τη σημασία του μεγάλου επιτεύγματος του Λένιν, που ήταν η κατανόηση πιο βαθιά από κανέναν άλλο της πολιτικής σημασίας του αγώνα ενάντια στον πολιτικό καιροσκοπισμό μέσα στο επαναστατικό κίνημα και η επέκταση του αγώνα αυτού σε κάθε επίπεδο κομματικής δουλειάς και οργάνωσης. Και όμως, όσο αποφασιστικά και κρίσιμα και να είναι τα ζητήματα της επαναστατικής οργάνωσης, η εμπειρία του εικοστού αιώνα έχει διδάξει, ή θα πρέπει να διδάξει την εργατική τάξη, πως ακόμα και η πιο σταθερή οργάνωση, αν δεν κατευθύνεται  από μία σωστή επαναστατική προοπτική, μπορεί να γίνει και θα γίνει, σε τελευταία ανάλυση, εμπόδιο στην επανάσταση.

Για τον Τρότσκι, αυτό που καθόριζε τη στάση του απέναντι σε όλες τις τάσεις μέσα στο Ρωσικό σοσιαλδημοκρατικό εργατικό κίνημα ήταν η προοπτική και το πρόγραμμα τους. Μέχρι ποιο σημείο, ρωτούσε ο Τρότσκι, είναι το πολιτικό τους πρόγραμμα βασισμένο σε μια σωστή εκτίμηση των παγκόσμιων δυνάμεων που θα καθόριζαν την εξέλιξη και μοίρα της Ρωσικής Επανάστασης; Από τη δική του σκοπιά, ο Τρότσκι ήταν δικαιολογημένα  επικριτικός κατά του προγράμματος και προσανατολισμού του Μπολσεβίκικου Κόμματος. Επιτρέψτε μου να σας διαβάσω από ένα άρθρο γραμμένο το 1909 στο οποίο εξέτασε τις διαφορετικές θέσεις που υποστήριζαν οι διάφορες παρατάξεις στο Ρωσικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα.  Ο Τρότσκι έγραψε:

Ο Λένιν πιστεύει πως οι αντιφάσεις μεταξύ των ταξικών συμφερόντων του προλεταριάτου και των αντικειμενικών συνθηκών θα επιλυθούν με το να επιβάλλει το προλεταριάτο στον εαυτό του έναν πολιτικό περιορισμό και ότι ο αυτοπεριορισμός αυτός θα είναι το αποτέλεσμα της θεωρητικής επίγνωσης του προλεταριάτου ότι η επανάσταση στην οποία παίζει κυρίαρχο ρόλο είναι αστική επανάσταση.  Ο Λένιν παίρνει την αντικειμενική αντίφαση και την μεταφέρει στην συνείδηση του προλεταριάτου  και την επιλύει μέσω ενος ταξικού ασκητισμού, ο οποίος είναι ριζωμένος, όχι στην θρησκευτική πίστη, αλλά σε ένα «επιστημονικό»σχήμα.  Είναι αρκετό να δει κανείς καθαρά αυτό το διανοητικό κατασκεύασμα για να καταλάβει πόσο απελπιστικά ιδεαλιστικό είναι. ... Το απρόσμενο εμπόδιο είναι πως οι Μπολσεβίκοι έχουν μία εικόνα της ταξικής πάλης του προλεταριάτου μόνο μέχρι την στιγμή του θρίαμβου της επανάστασης, μετά από τον οποίο την βλέπουν πάλι ως προσωρινά διαλυμένη μέσα στον «δημοκρατικό» συνασπισμό, και να επανεμφανίζεται στην καθαρή μορφή της - αυτή τη φορά σαν άμεσος αγώνας για σοσιαλισμό - μόνο μετά από την οριστική καθιέρωση του δημοκρατικού συστήματος.  Ενώ οι  Μενσεβίκοι, προχωρώντας από την αφηρημένη έννοια πως «η επανάσταση μας είναι μια αστική επανάσταση», φτάνουν στην ιδέα πως το προλεταριάτο πρέπει να προσαρμόσει όλες του τις τακτικές στην συμπεριφορά των φιλελεύθερων αστών έτσι ώστε να εξασφαλιστεί η μετάβαση της κρατικής εξουσίας στους αστούς, οι Μπολσεβίκοι προχωρούν από μία εξίσου αφηρημένη έννοια - «δημοκρατική δικτατορία, όχι σοσιαλιστική δικτατορία» - και φτάνουν στην ιδέα ενός προλεταριάτου με την κρατική εξουσία στα χέρια του που επιβάλλει έναν αστικοδημοκρατικό περιορισμό στον εαυτό του. Είναι αλήθεια πως η διαφορά μεταξύ τους σε αυτό το ζήτημα είναι πολύ σημαντική: ενώ οι αντι-επαναστατικές πλευρές του Μενσεβικισμού έχουν ήδη γίνει ολοφάνερες, αυτές του Μπολσεβικισμού θα γίνουν πιθανώς σοβαρή απειλή μόνο σε περίπτωση νίκης. (13)

Ήταν μία διορατική επίγνωση για το τι πραγματικά θα συνέβαινε στη Ρώσικη Επανάσταση. Αφού ανατράπηκε το τσαρικό καθεστώς, οι περιορισμοί της προοπτικής της δημοκρατικής δικτατορίας του Λένιν φανερώθηκαν αμέσως. Ο Τρότσκι συνέχισε λέγοντας ότι η Ρωσική εργατική τάξη θα αναγκαζόταν να πάρει την εξουσία και πως «θα έρθει αντιμέτωπη με τα αντικειμενικά προβλήματα του σοσιαλισμού, όμως η λύση των προβλημάτων αυτών, σε ένα ορισμένο στάδιο, θα εμποδιστεί από την οικονομική καθυστέρηση της χώρας. Δεν υπάρχει διέξοδος από αυτή την αντίφαση μέσα στο πλαίσιο την εθνικής επανάστασης.»  Έτσι ο Τρότσκι αναγνώρισε πως οι περιορισμοί της προοπτικής του Λένιν  δεν ήταν απλώς στους πολιτικούς του υπολογισμούς, αλλά στο γεγονός ότι οι πολιτικοί αυτοί υπολογισμοί ξεκινούσαν από μία εθνική, αντί διεθνή, εκτίμηση του πλαίσιου στο οποίο η Ρωσική Επανάσταση θα εκτυλισσόταν.  

Ο Τρότσκι συνέχισε:

Η εργατική κυβέρνηση από την αρχή θα έρθει αντιμέτωπη με το έργο της ενοποίησης όλων των δυνάμεων του σοσιαλιστικού προλεταριάτου της Δυτικής Ευρώπης.  Μόνο με τον τρόπο αυτό η προσωρινή της επαναστατική ηγεμονία θα γίνει ο πρόλογος σε μία σοσιαλιστική δικτατορία. Με αυτόν τον τρόπο η διαρκής επανάσταση θα γίνει, για το Ρωσικό προλεταριάτο, ένα ζήτημα ταξικής αυτοσυντήρησης. Αν το εργατικό κόμμα δεν μπορέσει να δείξει αρκετή πρωτοβουλία για επιθετικές επαναστατικές τακτικές, αν αυτοπεριοριστεί στην λιτή δίαιτα μιας δικτατορίας απλά εθνικής και απλά δημοκρατικής, οι ενωμένες αντιδραστικές δυνάμεις της Ευρώπης δε θα χάσουν καθόλου χρόνο για να  κάνουν σαφές πως η εργατική τάξη, αν τύχει να είναι στην εξουσία, θα πρέπει να ρίξει όλη της δύναμη στον αγώνα για μία σοσιαλιστική επανάσταση. (14)

Αυτό ήταν το κεντρικό ερώτημα. Η πολιτική αξιολόγηση της μορφής κρατικής εξουσίας προερχόταν από διαφορετικές εκτιμήσεις της σημασίας του διεθνούς σαν του καθοριστικού παράγοντα στην πολιτική κατάληξη του επαναστατικού κινήματος. Η εξής παρατήρηση πρέπει να γίνει στην εκτίμηση την ανάπτυξης του Μπολσεβίκικου Κόμματος. Κάθε πρόγμαμμα αντικατοπτρίζει την επίδραση και τα συμφέροντα κοινωνικών δυνάμεων. Σε χώρες με καθυστερημένη αστική ανάπτυξη, στις οποίες η αστική τάξη είναι ανίκανη να υπερασπίσει με συνέπεια τα εθνικά και δημοκρατικά καθήκοντα της επανάστασης, τότε μερικά στοιχεία από αυτά τα καθήκοντα γίνονται μέρος του προγράμματος της εργατικής τάξης. Η εργατική τάξη πρέπει να αναλάβει εκείνα τα δημοκρατικά και εθνικά αιτήματα που διατηρούν μια προοδευτική σημασία. Υπήρξαν πολλές περιστάσεις στη διάρκεια του εικοστού αιώνα όπου το σοσιαλιστικό κίνημα έχει αναγκαστεί να επωμιστεί δημοκρατικές και εθνικές ευθύνες, και να προσελκύσει στις τάξεις του στοιχεία για τα οποία τα καθήκοντα αυτά έχουν πρωταρχική σημασία – και για τα οποία οι σοσιαλιστικές και διεθνιστικές προσδοκίες της εργατικής τάξης είναι λιγότερο σημαντικές.  Ο συγχρωτισμός των εθνικο-δημοκρατικών και σοσιαλιστικών τάσεων είχαν σημαντική επιρροή στη διαμόρφωση του Μπολσεβίκικου Κόμματος.  Ο Λένιν σίγουρα αντιπροσώπευε, μέσα στα πλαίσια του Μπολσεβίκικου Κόμματος, την πιο συνεπή αντίθεση σε τέτοιες εθνικιστικές και μικροαστικές δημοκρατικές προκαταλήψεις.  Είχε επίγνωση της παρουσίας τους και δεν μπορούσε να τις αγνοήσει.

Το Δεκέμβρη του 1914 μετά το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκόσμου Πόλεμου ο Λένιν έγραψε:

Είναι ξένο το αίσθημα της εθνικής περηφάνειας για μας τους Μεγάλους Ρώσους ταξικά συνειδητούς προλετάριους; Φυσικά όχι! Αγαπάμε τη γλώσσα μας και τη χώρα μας, και θα κάνουμε τα πάντα για να υψώσουμε τις μάζες του μόχθου (δηλ. τα εννέα δέκατα του πληθυσμού της χώρας) στο επίπεδο μιας δημοκρατικής και σοσιαλιστικής συνείδησης.  Για μας είναι επώδυνο να βλέπουμε και να νιώθουμε  τα αίσχη, την καταπίεση και τον εξευτελισμό που υποφέρει η όμορφη χώρα μας στα χέρια των σφαγέων του Τσάρου, των ευγενών και των καπιταλιστών. Είμαστε περήφανοι για την αντίσταση σε αυτά τα αίσχη που ξεπρόβαλε μέσα από εμάς, μέσα από τους Μεγάλους Ρώσους·  έχοντας ξεπροβάλει μέσα από εκεί ο Ραντιτσέφ, οι Δεκεμβριανοί και οι επαναστάτες κοινοί της δεκαετίας του εβδομήντα· και η Μεγάλη Ρωσική εργατική τάξη έχοντας δημιουργήσει, το 1905, ένα ισχυρό επαναστατικό κόμμα των μαζών· και η Μεγάλη Ρωσική αγροτιά έχοντας αρχίσει να στρέφεται προς την δημοκρατία και να ξεκινάει την ανατροπή του κλήρου και των γαιοκτημόνων...

... Είμαστε γεμάτοι εθνική περηφάνεια, επειδή και το Μεγάλο Ρωσικό έθνος έχει δημιουργήσει μία επαναστατική τάξη, και επειδή επιπλέον έχει αποδείξει ότι είναι ικανό να προσφέρει στην ανθρωπότητα μεγάλα υποδείγματα στον αγώνα για την ελευθερία και τον σοσιαλισμό και όχι μόνο μεγάλους διωγμούς, σειρές από αγχόνες, μπουντρούμια, μεγάλους λιμούς και μεγάλη δουλοπρέπεια στους ιερείς, τους τσάρους, τους γαιοκτήμονες και τους καπιταλιστές. (15)

Ο Λένιν ήταν ο συγγραφέας αυτών των γραμμών. Θα ήταν άδικο να διαβαστεί αυτό το κείμενο σαν μία πολιτική παραχώρηση του Λένιν στον Μεγάλο Ρωσικό σωβινισμό.  Ολόκληρη η βιογραφία του μαρτυρεί την ανένδοτη αντίσταση του στον Μεγάλο Ρωσικό εθνικισμό. Ωστόσο το άρθρο, μία απόπειρα του Λένιν να ασκήσει μία επαναστατική επιρροή σε αυτά τα βαθιά ριζωμένα εθνικιστικά αισθήματα ανάμεσα στις εργατικές μάζες και να χρησιμοποιήσει τα αισθήματα αυτά για επαναστατικούς σκοπούς, αντανακλούσε την ευαισθησία που αισθανόταν ο Λένιν προς τα εθνικιστικά αισθήματα όχι μόνο στο σύνολο της εργατικής τάξης αλλά και μέσα στο κόμμα του. Υπάρχει μία λεπτή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην χρησιμοποίηση εθνικιστικών αισθημάτων για επαναστατικούς σκοπούς και την προσαρμογή επαναστατικών στόχων στον εθνικισμό. Δεν υπάρχει μία ακριβής αντιστοιχία μεταξύ του μηνύματος που θέλει να διαβιβάσει ένας συγγραφέας και πώς το μήνυμα αυτό ερμηνεύεται.  Υπάρχει, σχεδόν αναπόφευχτα, μία υποβάθμιση στην πολιτική ποιότητα του μηνύματος καθώς αυτό διαχέεται σε ένα ολοένα και ευρύτερο κοινό. Ενώ αυτό που ο Λένιν πιθανώς είχε σαν πρόθεση ήταν ένα αφιέρωμα στις επαναστατικές παραδόσεις της Μεγάλης Ρωσικής εργατικής τάξης, μπορούσε κάλλιστα να ερμηνευτεί από τα πιο καθυστερημένα τμήματα κομματικών στελεχών σαν μία υψηλότερη εκτίμηση των επαναστατικών ικανοτήτων των Μεγάλων Ρώσων.  Ο Τρότσκι ήταν δικαιολογημένα επικριτικός για την διατύπωση του Λένιν.  Καθώς έγραψε το 1915:

Προσεγγίζοντας κανείς τις προοπτικές μιας κοινωνικής επανάστασης μέσα σε εθνικά όρια πέφτει θύμα στην ίδια εθνική στενότητα που αποτελεί την ουσία του σοσιαλπατριωτισμού ...  Γενικά δεν πρέπει να ξεχνάμε πως πλάι στον σοσιαλπατριωτισμό είναι ο πιο χυδαίος ρεφορμισμός, ένας εθνικός επαναστατικός Μεσσιανισμός που θεωρεί  πως το δικό του εθνικό κράτος, είτε λόγω του βιομηχανικού του επιπέδου, είτε λόγω της «δημοκρατικής» του μορφής και επαναστατικών κατακτήσεων, καλείται να οδηγήσει την ανθρωπότητα προς τον σοσιαλισμό ή προς τη «δημοκρατία».  Αν η νικηφόρα επανάσταση μπορούσε να εννοηθεί πραγματικά μέσα στα πλαίσια ενός μοναδικού πιο αναπτυγμένου έθνους, o Μεσσιανισμός αυτός, μαζί με το πρόγραμμα της εθνικής άμυνας,  θα είχε κάποια σχετική ιστορική δικαίωση. Στην πραγματικότητα όμως αυτό  είναι αδιανόητο. Το να αγωνιστεί κανείς για την συντήρηση της εθνικής βάσης της επανάστασης με τέτοιες μεθόδους που υπονομεύουν τους διεθνείς δεσμούς του προλεταριάτου, στην ουσία σημαίνει την υπονόμευση της ίδιας της επανάστασης, η οποία μπορεί να αρχίσει σε εθνική βάση αλλά δεν μπορεί να ολοκληρωθεί σε αυτή την βάση κάτω από την σημερινή οικονομική, στρατιωτική και πολιτική αλληλεξάρτηση των Ευρωπαϊκών κρατών, η οποία δεν φανερώθηκε ποτέ με τόση δύναμη όσο στην διάρκεια του σημερινού πόλεμου. (16)

Θα άξιζε να μελετηθούν οι συνθήκες κάτω από τις οποίες ο Λένιν επαναξιολόγησε την πολιτική του προοπτική.  Η μελέτη του για την επίπτωση του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου πάνω στην παγκόσμια οικονομία του έδωσε μια βαθύτερη επίγνωση της δυναμικής της Ρωσικής Επανάναστης και τον οδήγησε ουσιαστικά στην υιοθέτηση της προοπτικής που συνδεόταν για τόσα χρόνια με τον Τρότσκι.

Όταν ο Λένιν διάβασε τις Θέσεις του Απρίλη το 1917, ήταν κατανοητό σε όσους ήταν στην αίθουσα ότι επιχειρηματολογούσε σε παράλληλες γραμμές με τον Τρότσκι. Η κατηγορία του «Τροτσκισμού» διατυπώθηκε αμέσως και, σε αυτό ακριβώς το γεγονός, μπορούμε να καταλάβουμε την έκταση της διανοητικής συμβολής του Τρότσκι στην επιτυχία της επανάστασης εκείνη τη χρονιά. Ο Τρότσκι ήδη είχε παράσχει ένα διανοητικό και πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο η συζήτηση μέσα στο Μπολσεβίκικο Κόμμα μπορούσε να προχωρήσει. Δεν ήρθε σαν κεραυνός εν αιθρία. Αν η προσωπικότητα του Λένιν και το αδιαμφησβήτητο κύρος του μέσα στο Μπολσεβίκικο Κόμμα κατέστησε δυνατή μια σχετικά γοργή νίκη της καινούργιας προοπτικής, η προάσπιση της προοπτικής της θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης από τον Τρότσκι διευκόλυνε τον αγώνα του Λένιν μέσα στο Μπολσεβίκικο Κόμμα, ιδίως κάτω από συνθήκες όπου οι μάζες προχωρούσαν προς τα αριστερά.

Κατά κάποιο τρόπο, αυτό που συνέβηκε την άνοιξη, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1917 ήταν μία μορφή αυτού που είχε συμβεί 12 χρόνια πριν. Θα ήθελα να διαβάσω ένα ενδιαφέρον απόσπασμα από το βιβλίο Η Προέλευση του Μπολσεβικισμού του Μενσεβίκου Θεοντόρ Νταν.  Ο Νταν κάνει την εξής παρατήρηση για το 1905:

Αυτό το ιστορικό που βρισκόταν πίσω από τις « ημέρες της ελευθερίας» [το αποκορύφωμα της επανάστασης του 1905] ήταν τέτοιο, όπως έχουμε δει, που στην ουσία τόσο οι Μενσεβίκοι όσο οι Μπολσεβίκοι σπρώχτηκαν προς τον «Τροτσκισμό».  Για ένα σύντομο χρονικό διάστημα ο «Τροτσκισμός» (που την εποχή εκείνη, σίγουρα, δεν είχε ακόμα όνομα), για πρώτη και τελευταία φορά στην ιστορία της Ρωσικής Σοσιαλδημοκρατίας, έγινε η ενωτική της πλατφόρμα. (17)

Δηλαδή το 1905 κάτω από συνθήκες ακραίας εκρηκτικής κίνησης της Ρωσικής εργατικής τάξης προς τα αριστερά, η προοπτική του Τρότσκι απέκτησε τεράστιο κύρος και ανάστημα. Η διαδικασία αυτή επαναλήφθηκε το 1917. Η νίκη του 1917 ήταν μια δικαίωση της προοπτικής  της Διαρκούς Επανάστασης του Τρότσκι. Όμως η πολιτική αντίδραση κατά της Οκτωβριανής Επανάστασης που άρχισε το 1922-23 και η αναβίωση του Ρωσικού εθνικισμού εκφράστηκαν επίσης πολιτικά με την επανεμφάνιση των παλιών αντι-Τροτσκιστικών τάσεων μέσα στο Μπολσεβίκικο Κόμμα.  Δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπίζουμε τις τάσεις εκείνης της εποχής σαν να ήταν άσχετες με τους πολιτικούς διχασμούς που υπήρχαν το 1917 μέσα στο Μπολσεβίκικο Κόμμα.  Αυτό δεν σημαίνει ότι ήταν ακριβώς οι ίδιες.

Η άνοδος του Μπολσεβικισμού το 1917 βασιζόταν σε μια εκρηκτική ριζοσπαστικοποίηση της εργατικής τάξης στα μεγάλα αστικά κέντρα. Οι κοινωνικές δυνάμεις που αποτελούσαν τη βάση της ανάπτυξης του κόμματος το 1922 και 1923, και οι οποίες προκαλούσαν μεγάλη ανησυχία στον Λένιν, ήταν σε μεγάλο βαθμό μη προλεταριακά στοιχεία, κυρίως από τις κατώτερες μεσαίες τάξεις στα αστικά κέντρα, για τις οποίες η επανάσταση άνοιξε αναρίθμητες ευκαιρίες σταδιοδρομίας,  καθώς και από απομεινάρια της παλιάς τσαρικής γραφειοκρατίας. Τα στοιχεία αυτά θεωρούσαν την Ρωσική Επανάσταση, λίγο πολύ, σαν εθνικό μάλλον αντί σαν διεθνές γεγονός. Ήδη από το 1922, ο Λένιν άρχισε να προειδοποιεί για την άνοδο ενός είδους εθνικού Μπολσεβικισμού και ύψωνε όλο και πιο πολύ την φωνή του στις καταγγελίες του ενάντια στις σωβινιστικές τάσεις.  Στα τέλη του 1922 και τις αρχές του 1923 οι προειδοποιήσεις αυτές απευθύνονταν ειδικά κατά του Στάλιν, ο οποίος είχε αρχίσει να εκπροσωπεί στην αντίληψη του Λένιν έναν απεχθή κοινωνικό τύπο, τον «Μεγάλο Ρώσο σωβινιστή τραμπούκο.»

Ο αγώνας κατά του Τροτσκισμού ήταν, στην ουσία, μία επανεμφάνιση της πολιτικής αντίθεσης  στην θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης μέσα στο κόμμα. Τί εμπόδισε τον Τρότσκι να το δηλώσει αυτό ξεκάθαρα; Πιστεύω πως η απάντηση αυτή βρίσκεται στις απίστευτα δύσκολες περιστάσεις που δημιουργήθηκαν από την τελευταία ασθένεια και τον θάνατο του Λένιν. Ο Τρότσκι το έβρισκε σχεδόν αδύνατο, καθώς υποθέτω, να μιλήσει με όση ειλικρίνεια θα ήθελε για τις διαφορές που τον χώριζαν προηγουμένως με τον Λένιν. Ήταν ο Άντολφ Τζόφε αυτός που έγραψε τελικά στο περίφημο γράμμα που συνέταξε λίγες ώρες πριν αυτοκτονήσει τον Νοέμβρη του 1927 σε διαμαρτυρία για την εκδίωξη του Τρότσκι από το Κομμουνιστικό Κόμμα, ότι πολλές φορές είχε ακούσει τον Λένιν να δηλώνει ότι σε βασικά ζητήματα προοπτικής, συμπεριλαμβανόμενου του ζητήματος της Διαρκούς Επανάστασης, ήταν ο Τρότσκι μάλλον, παρά αυτός ο ίδιος, που ήταν σωστός.

Ο Τρότσκι δεν ήταν καθόλου απληροφόρητος για τον υποκρυπτόμενο εθνικισμό μέσα στις πολιτικές εντάσεις που διαμορφώνονταν  στην ηγεσία του κόμματος. Προς το τέλος της ζωής του, ο Τρότσκι δήλωσε ανοιχτά ότι ο αγώνας κατά του Τροτσκισμού μέσα στη Σοβιετική Ένωση ήταν ριζωμένος στις διαφορές που υπήρχαν μέσα στο Μπολσεβίκικο Κόμμα πριν το 1917. Το 1939 έγραψε: «Μπορεί να ειπωθεί ότι το σύνολο του Σταλινισμού, όταν εξεταστεί σε ένα θεωρητικό επίπεδο, ξεπήδησε μέσα από την κριτική κατά της Διαρκούς Επανάστασης όπως αυτή διατυπώθηκε το 1905.» (18)

Ο Τρότσκι δεν θα λησμονηθεί και θα εξακολουθεί να κατέχει μία τεράστια θέση στην συνείδηση του επαναστατικού κινήματος σαν θεωρητικός της παγκόσμιας επανάστασης. Φυσικά έζησε πιο πολλά χρόνια από τον Λένιν και αντιμετώπισε καινούργια προβλήματα. Όμως υπάρχει μία βασική συνέχεια σε όλα τα έργα του Τρότσκι από το 1905 μέχρι το θάνατο του το 1940. Ο αγώνας για την προοπτική της παγκόσμιας επανάστασης είναι η αποφασιστκή και ουσιώδης κεντρική ιδέα σε όλο του το έργο. Όλος ο Λένιν περιέχεται στην Ρωσική Επανάσταση. Για τον Τρότσκι όμως, ήταν απλά ένα επεισόδιο της ζωής του - ένα μεγάλο σίγουρα επεισόδιο, αλλά μόνο ένα επεισόδιο στο ευρύτερο δράμα της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης.

Μία ανασκόπηση του έργου του Τρότσκι που καλύπτει την περίοδο μετά την πτώση του από την πολιτική εξουσία ξεπερνά τα όρια μιας μόνο διάλεξης. Όμως καθώς ολοκληρώνω αυτή την διάλεξη,  επιθυμώ να υπογραμμίσω ένα κρίσιμο στοιχείο της θεωρητικής κληρονομιάς του Τρότσκι – δηλαδή, τον ρόλο του σαν ο τελευταίος μεγάλος εκπρόσωπος του κλασσικού Μαρξισμού.

Όταν μιλάμε για κλασσικό Μαρξισμό, έχουμε στο μυαλό μας δύο θεμελιακές ιδέες:  πρώτο, ότι η βασική επαναστατική δύναμη στην κοινωνία είναι η εργατική τάξη¨ και δεύτερο, ότι το βασικό έργο των Μαρξιστών είναι να εργάζονται ακούραστα, θεωρητικά και πρακτικά, για την εγκαθίδρυση της πολιτικής της ανεξαρτησίας. Η σοσιαλιστική επανάσταση είναι το τελικό προϊόν αυτού του επίμονου και ανένδοτου έργου. Η πολιτική ανεξαρτησία της εργατικής τάξης δεν μπορεί να επιτευχθεί μέσα από έξυπνες τακτικές, αλλά με την πιο θεμελιακή  έννοια, μέσα από τη διαπαιδαγώγηση - πρώτα και κύρια, της πολιτικής της πρωτοπορίας. Δεν υπάρχουν σύντομοι δρόμοι. Όπως ο Τρότσκι προειδοποιούσε συχνά, ο μεγαλύτερος εχθρός της επαναστατικής τακτικής είναι η ανυπομονησία.  

Ο εικοστός αιώνας έχει δει τις μεγαλύτερες νίκες και τις πιο τραγικές ήττες της εργατικής τάξης. Τα διδάγματα των τελευταίων 100 χρόνων πρέπει να αφομοιωθούν, και είναι μόνο το κίνημα μας που έχει αρχίσει αυτό το έργο. Στη ιστορία τίποτε δεν χάνεται ή ξεχνιέται. Το επόμενο μεγάλο ανοδικό κύμα της διεθνούς εργατικής τάξης – και η διεθνής έκταση αυτού του κύματος είναι εγγυημένη από την διεθνή ολοκλήρωση της καπιταλιστικής παραγωγής – θα δει την πνευματική αναζωπύρωση του Τροτσκισμού δηλαδή, του κλασσικού Μαρξισμού.

 

(1) Διάλεξη που δόθηκε στις 21 Γενάρη 2001 σε ένα διεθνές σχολείο του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ισότητας της Αυστραλίας που πραγματοποιήθηκε στο Σύδνεϋ.

(2) Writings of Leon Trotsky [1939-1940] (New York: Pathfinder Press, 2001), σελ. 298.

(3) Leon Trotsky, In Defense of Marxism (London: New Park Publications, 1971), σελ. 39.

(4) Robert J. Alexander, International Trotskyism, 1929-1985: A Documented Analysis of the Movement (Durham: Duke University Press, 1991), σελ. 32.

(5) Leon Trotsky, 1905 (New York: Vintage, 1971), σελ. 459-460

(6) Ibid., σελ. 356.

(7) Leon Trotsky, History of the Russian Revolution (London: Pluto Press, 1977), σελ.201.

(8) Ibid., σελ. 247.

(9) Leon Trotsky, Terrorism and Communism (Ann Arbor: University of Michigan Press, 1969), σελ. 28.

(10) Leon Trotsky, Trotsky’s Diary in Exile, 1935 (New York: Atheneum, 1963), σελ. 46-47.

(11) Αναφέρεται στο: Writings of Leon Trotsky [1939-1940], σελ. 57.

(12) Leon Trotsky, Permanent Revolution (London: New Park), σελ. 240.

(13) Leon Trotsky, “Our Differences,” στο: 1905 (New York: Random House, 1971), σελ.314-317.

(14) Ibid., σελ. 317-318.

(15) V. I. Lenin, Collected Works, Τόμος 21 (Moscow: Progress Publishers, 1964), σελ.103-104.

(16) Αναφέρεται στο: Leon Trotsky, The Third International After Lenin (London: New Park Publications, 1974), σελ. 51.

(17) Theodore Dan, The Origins of Bolshevism (New York: Schocken Books, 1970), σελ. 345.

(18) Writings of Leon Trotsky [1939-1940], σελ. 55.