2 Mart 1919’da, Avrupa’nın, Amerika’nın ve Asya’nın 22 ülkesinden 35 komünist ve sol partiyi temsil eden 51 delege, Kremlin’de, Adalet Mahkemeleri olarak bilinen küçük bir salonda toplandı. Kongre, 24 Ocak’taki davetinde açıkladığı gibi, “her bir ülkedeki hareketin çıkarlarını devrimin uluslararası ölçekteki ortak çıkarlarına tabi kılacak bir ortak mücadele organı, bir Komünist Enternasyonal merkezi oluşturmak için,” sonraki altı gün boyunca görüşme yapacak ve Komünist (Üçüncü) Enternasyonal’i kuracaktı.
Kongre, Bolşevik Parti Merkez Komitesi adına, V.İ. Lenin tarafından açıldı. Delegeler, Alman işçi sınıfının katledilen önderleri Karl Liebknecht ile Rosa Luxemberg için saygı duruşunda bulundular.
Ardında, Lenin, Kongre’ye şunları söyledi: “Burjuvazi, büyüyen devrimci işçi hareketinden dehşete kapılmış durumda. Bu, emperyalist savaştan bu yana olayların gelişiminin işçilerin devrimci hareketinin lehine olduğunu; dünya devriminin başladığını ve her yerde yoğunluğunun arttığını dikkate aldığımızda, anlaşılırdır.”
Kongre, en zor koşullar altında düzenlenmişti. Müttefiklerin (İtilaf Devletleri) emperyalist ablukası birçok delegenin Rusya’ya ulaşmasını engellemişti. Sovyet Rusya, Sovyet iktidarını yıkıp kapitalizmi yeniden kurmayı amaçlayan eski Çarlık generallerinin, burjuva demokratlarının ve “sol” partilerin önderlerinin ordularına karşı acımasız bir savaşta ölüm kalım mücadelesi veriyordu.
Troçki, Kongre’nin açılış oturumuna, savaş komiseri olarak üniformasıyla, dosdoğru cepheden gelmişti. Troçki, Kızıl Ordu konusunda kongreye sunduğu raporunda, şunları belirtiyordu: “Bu mücadelede, en iyi sosyalist işçilerimizden yüz binlercesini kaybettik. İnanıyorum ki, onlar, sadece Sovyet Cumhuriyeti için değil ama Komünist Enternasyonal için öldüler.” Troçki, sonradan delegelerce onaylanan Kongre bildirgesinin yazarıydı.
Kongre çağrısı Ocak ayında yapılmış olsa da, kongrenin siyasi hazırlığı, 1914’te, I. Dünya Savaşı’nın başlangıcında İkinci Enternasyonal partilerinin milliyetçi ihanetinin ardından başlamıştı. 1914’te, Almanya Sosyal Demokrat Partisi başta olmak üzere, Avrupa’nın resmi sosyalist partileri kendi ülkelerinin burjuvazilerinin savaş hedeflerini desteklemişlerdi.
Lenin, 1917’de Şubat Devrimi’nin patlamasından kısa süre sonra, Bolşevik Parti’ye Rusya’da işçi sınıfının iktidarı ele geçirmesi doğrultusunda yeniden yön veren ünlü Nisan Tezleri’nde, yeni bir enternasyonalin kurulmasına bir zorunluluk gözüyle bakıyor ve şunu ifade ediyordu: “Devrimci bir Enternasyonal’i, sosyal şovenistlere ve ‘Merkez’e karşı bir Enternasyonal’i oluşturmakta ilk adımı atmalıyız.”