ROBERT SERVICE. Trotsky: A Biography. Cambridge: Belknap Press of Harvard University Press. 2009. Pp. xxii, 600. $35.00
DAVID NORTH. In Defense of Leon Trotsky. Oak Park, Mich.: Mehring Books. 2010. Pp. xi, 194. $15.95.
Ο Ρόμπερτ Σέρβις, συγγραφέας βιογραφιών για τον Β.Ι.Λένιν και τον Ιωσήφ Στάλιν και μιας ιστορίας του παγκόσμιου κομμουνισμού, έχει εκδόσει τώρα μια βιογραφία για τον Λέων Τρότσκι. «Ο σκοπός αυτού του βιβλίου,» αναγγέλει ο Σέρβις από την αρχή, «είναι να ανασκάψει τη θαμμένη ζωή» (σελ.4). Φαίνεται σαν να ξεκινούσε με τον σκοπό να δυσφημίσει εντελώς τον Λέων Τρότσκι σαν επαναστατική μορφή και σαν άνθρωπο. Ο Τρότσκι του δεν είναι απλά αλαζόνας, φαντασμένος και εγωκεντρικός· είναι ένας μαζικός δολοφόνος και τρομοκράτης, ένας ψυχρός και άκαρδος γιος, σύζυγος, πατέρας και σύντροφος, και ένας ασήμαντος διανοούμενος που πλαστογράφησε τα γεγονότα για τον ρόλο του στη Ρωσική Επανάσταση και που τα γραπτά του έχουν συνεχίσει να εξαπατούν γενιές αναγνωστών – μια παραπλάνηση που διαιωνίστηκε από τον αγιογράφο του (Τρότσκι) Ισαάκ Ντόιτσερ. Με τον ζήλο του να μειώσει τον Τρότσκι, ο Σέρβις διαπράττει πολυάριθμες διαστρεβλώσεις των ιστορικών γεγονότων και ξεκάθαρα πραγματικά λάθη σε σημείο που να αμφισβητείται η πνευματική ακεραιότητα ολόκληρου του έργου.
Εδώ επεμβαίνει ο Ντέιβιντ Νορθ. Ο Νορθ είναι ένας Αμερικάνος Τροτσκιστής που το βιβλίο του αποτελείται από τις ανασκοπήσεις του για τον τόμο του Σέρβις και για τις προγενέστερες βιογραφίες του Τρότσκι από τους Ίαν Θάτσερ και Τζέφρι Σουέιν. (Δεν αναφέρει το βιβλίο μου του 2009, Τρότσκι: Η Πτώση ενός Επαναστάτη.) Με δεδομένο τον Τροτσκισμό του Νορθ, μπορεί εύλογα να θεωρηθεί ύποπτος για υπερβολή στις θέσεις του ενάντια στον Σέρβις. Αλλά μια προσεκτική εξέταση του βιβλίου του Νορθ δείχνει ότι η κριτική του για τον Σέρβις είναι ακριβώς αυτό που λέει ο μελετητής του Τρότσκι Μπαρούχ Κνάι-Παζ σε μια σύντομη παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου: «αναλυτική, σαφής, πειστική και άκρως αποτελεσματική.»
Ο Σέρβις, καθώς προσπαθεί να καταγγείλει τον Τρότσκι με την κριτική του, κάνει Τεκμήριο υπ’αριθμ.1 την αυτοβιογραφία του Τρότσκι, Η Ζωή μου (1930), την οποία ο Σέρβις αποκαλεί «ένα αριστούργημα πολιτικών υπεκφυγών που κρύβονται με τα τεχνάσματα ενός λογοτεχνικού αλχημιστή» (σελ.403).Ο Σέρβις έχει εξετάσει αυτό που όπως λέει σε ένα σημείο του βιβλίου του είναι το «πρώτο προσχέδιο» των απομνημονευμάτων του Τρότσκι στα αρχεία του Ινστιτούτου Χούβερ, «το οποίο περιέχει πολλές πληροφορίες που δεν περιέλαβε στην έντυπη διασκευή» (σελ.xix). Αλλού γράφει, «Εξετάζοντας τα προσχέδια και τα αντίγραφα ελέγχου μπορούμε να διακρίνουμε πτυχές της ανατροφής του που για πολύ χρόνο έχουν μείνει κρυμμένες» (σελ.12).
Εδώ, σε μια εξέταση της νεότητας του Τρότσκι, ο Σέρβις έχει σαν στόχο τις υποτιθέμενες αμηχανίες του Τρότσκι για την περιουσία των γονιών του (ο πατέρας του Τρότσκι ήταν ένας εύπορος γεωργός στη Νότια Ουκρανία) και την Εβραϊκή του προέλευση (ο Τρότσκι γεννήθηκε με το όνομα Λεβ Νταβίντοβιτς Μπρόνσταϊν). Ωστόσο, ούτε εδώ ούτε πουθενά αλλού μπορεί να δώσει ο Σέρβις ένα μοναδικό παράδειγμα μιας σημαντικής απόκλισης ανάμεσα στα δημοσιευμένα απομνημονεύματα και το προσχέδιο. Στην πραγματικότητα, στην περιγραφή του για τη νεότητα του Τρότσκι, ο Σέρβις βασίζεται σχεδόν εντελώς στην δημοσιευμένη εκδοχή του Η Ζωή μου, όχι σε προγενέστερα προσχέδια. Ο Σέρβις κατηγορεί τον απομνημονευματογράφο Τρότσκι ότι είναι «επιλεκτικός, ανειλικρινής και επηρμένος» (σελ.xxi) (σαν να μην αληθεύει αυτό για τα περισσότερα απομνημονεύματα), ωστόσο ερμηνεύει άκριτα άλλα απομνημονεύματα (για παράδειγμα, εκείνα του Γκρέγκορυ Α.Ζιβ και της Κλερ Σέρινταν) όταν παρουσιάζουν τον Τρότσκι με δυσμενείς όρους.
Η έχθρα του Σέρβις για τον Τρότσκι φαίνεται ξεκάθαρα στον χειρισμό του της σχέσης του Τρότσκι με την Αλεξάνδρα Σοκολόβσκαγια, μια συντρόφισσα την οποία παντρεύτηκε στη φυλακή το 1899 και που την άφησε μόνη με τις δύο νεογέννητες κόρες τους όταν απέδρασε από τη Σιβηριανή εξορία το 1902. Ο Τρότσκι είπε αργότερα ότι έφυγε από τη Ρωσία με τη συγκατάθεση της για να συνδεθεί με τον Λένιν και άλλους Ρώσους Μαρξιστές στη Δυτική Ευρώπη. Αλλά σύμφωνα με την εξιστόρηση του Σέρβις, «Ο Μπρόνσταϊν σχεδίαζε να την εγκαταλείψει στις ερημιές της Σιβηρίας...Ακριβώς τη στιγμή που έγινε ο πατέρας δύο παιδιών αποφάσισε να το σκάσει. Λίγοι επαναστάτες άφησαν πίσω τους τέτοια χάλια. Παρόλα αυτά, ενεργούσε μέσα στα πλαίσια του επαναστατικού κώδικα συμπεριφοράς (σελ.67). Ο Σέρβις ένιωσε την ανάγκη να απαλύνει την κριτική του με αυτή την τελευταία πρόταση, ωστόσο αργότερα στο βιβλίο λέει ξεκάθαρα ότι ο Τρότσκι «παράτησε την πρώτη του σύζυγο» (σελ.112).
Στην πραγματικότητα, η οικογένεια του Τρότσκι στη Ρωσία έδωσε υλική υποστήριξη στη Σοκολόβσκαγια και τις κόρες τους, και η Σοκολόβσκαγια πέθανε στον Μεγάλο Τρόμο σαν Τροτσκίστρια. Ο Σέρβις όχι μόνο δεν παρέχει ούτε ένα αποδεικτικό στοιχείο που να αντικρούει την αφήγηση του Τρότσκι, αλλά παραποιεί όσα αποδεικτικά στοιχεία είναι διαθέσιμα. Παραθέτει ένα απόσπασμα που θέλει να το παρουσιάσει σαν μια ενοχοποιητική φράση από τα απομνημονεύματα του Τρότσκι: «’Η ζωή’ είπε (ο Τρότσκι) σαν να επρόκειτο για ένα απλό γεγονός, ‘μας χώρισε’» (σελ.67). Στην αφήγηση του Σέρβις, αυτό ισοδυναμεί με την αδιαφορία ενός αναίσθητου Τρότσκι: Αυτά είναι πράγματα που συμβαίνουν. Αλλά καθώς παρατηρεί ο Νορθ, ο Σέρβις έχει περικόψει την φράση του Τρότσκι, η οποία έχει ως εξής: «Η ζωή μας χώρισε αλλά τίποτε δεν μπορούσε να καταστρέψει τη φιλία μας και την πνευματική μας συγγένεια» (σελ.125). Έτσι λοιπόν, πιάνουμε εδώ τον Σέρβις καθώς αφαιρεί κείμενο που δεν βολεύει από την αυτοβιογραφία για την οποία κατηγορεί τον Τρότσκι ότι την έχει αλλάξει για να αποκρύψει ενοχλητικά αποσπάσματα.
Ο αριθμός των πραγματικών λαθών στο βιβλίο του Σέρβις είναι, καθώς λέει ο Νορθ, «εκπληκτικός» (σελ.167). Έχω μετρήσει περισσότερα από τέσσερις δωδεκάδες. Ο Σέρβις συγχέει τα ονόματα των γιων του Τρότσκι, δεν αναγνωρίζει σωστά την μεγαλύτερη πολιτική ομάδα στην πρώτη Δούμα το 1906, αποδίδει εντελώς λανθασμένα το όνομα του Αυστριακού αρχιδούκα που δολοφονήθηκε στο Σεράγεβο, αναφέρει λανθασμένα τις περιστάσεις της παραίτησης του Νικόλαου του δεύτερου, αντιστρέφει τη θέση του Τρότσκι για την είσοδο των Ηνωμένων Πολιτειών στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και αναφέρει λανθασμένα τον χρόνο του θανάτου της χήρας του Τρότσκι. Το βιβλίο του Σέρβις είναι τελείως αναξιόπιστο σαν πηγή πληροφοριών.
Μερικές φορές τα λάθη είναι απίστευτα. Ο Σέρβις πιστεύει ότι ο Μπέρτραμ Γουόλφ ήταν ένας από τους «πιστούς» του Τρότσκι που ζούσε μαζί του στο Μεξικό (σελ.441, 473), ότι ο Αντρέ Μπρετόν ήταν ένας «σουρεαλιστής ζωγράφος» του οποίου «οι εικόνες έδειχναν συμπάθεια για τις δοκιμασίες του εργαζόμενου λαού» (σελ.453), και ότι ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ αποκατέστησε τον Τρότσκι το 1988, ενώ στην πραγματικότητα δεν αποκαταστάθηκε ποτέ μεταθανάτια από τη Σοβιετική κυβέρνηση.
Ο Σέρβις παραλείπει να εξετάσει με σοβαρό τρόπο τις πολιτικές ιδέες στα γραπτά και τις ομιλίες του Τρότσκι – ούτε φαίνεται ότι έχει μπει πάντοτε στον κόπο να εξοικειωθεί μαζί τους. Μια χτυπητή τέτοια περίπτωση είναι η σύντομη εξέταση του Λογοτεχνία και Επανάσταση (1923) του Τρότσκι. Προσπαθώντας να συνοψίσει αυτό που αποδοκιμάζει σαν μια «ανομοιογενή συλλογή δειγμάτων από τη σύγχρονη πεζογραφία και ποίηση,» ο Σέρβις γράφει: «Όπως οι σύντροφοι του κομμουνιστές ηγέτες, ο Τρότσκι ήθελε μια υψηλή κουλτούρα υποταγμένη στους σκοπούς του κόμματος. Θα έπρεπε να περάσουν πολλά χρόνια, υπέθετε, πριν μια ‘προλεταριακή κουλτούρα’ πετύχει μια πλατιά εξάπλωση» (σελ.317). Στην πραγματικότητα, ο Τρότσκι απέρριπτε εμφατικά την έννοια της «προλεταριακής κουλτούρας,» που ήταν ο κύριος στόχος του όταν έγραφε το βιβλίο ενάντια στους ριζοσπάστες κομμουνιστές της Προλετκούλτ.
Αλλά ο Σέρβις δεν πρόκειται να αφήσει τα γεγονότα να σταθούν εμπόδιο καθώς αποκαλύπτει τη «χοντροκοπιά των κρίσεων του Τρότσκι» (σελ.318) για την κουλτούρα. Αφού δηλώσει ότι ο Τρότσκι «δεν ήταν φιλελεύθερος σε θέματα κουλτούρας» (σελ.315) και «δεν ήταν υπέρμαχος της απόλυτης ελευθερίας στις τέχνες» (σελ.316) φτάνει ξαφνικά σε ένα αυστηρό συμπέρασμα: «Ωστόσο, σε τελευταία ανάλυση, ο Τρότσκι ήταν αυτός που έθεσε τα φιλοσοφικά θεμέλια για τον πολιτιστικό Σταλινισμό» (σελ.318). Δεν υπάρχει τίποτε στο βιβλίο του Σέρβις που να δικαιολογεί μια τέτοια δήλωση.
Χωρίς τα μέσα να αποδείξει τις θέσεις του, ο Σέρβις βασίζεται σε φτηνές επικρίσεις και συκοφαντικές παρεκβάσεις για να κρατήσει τους αναγνώστες του πεπεισμένους ότι ο Τρότσκι είναι ένας αχρείος. Εξετάζοντας τις σημειώσεις του Τρότσκι σε ένα βιβλίο του Σίντνεϊ Χουκ για τον Μαρξισμό, ο Σέρβις αποφασίζει ότι «τα θαυμαστικά που σημείωσε στο περιθώριο μαρτυρούν οργισμένη ηθική αυταρέσκεια και διανοητική έπαρση» (σελ.6). Μερικές φορές δεν είναι καθαρό σε ποιο βαθμό οφείλονται τα γραφόμενα του σε άγνοια ή σε κακή προαίρεση. Η επιχειρηματολογία του για την Επιτροπή Ντιούι, την ανεξάρτητη έρευνα για την αξιοπιστία των δικών της Μόσχας στην οποία ηγήθηκε ο φιλόσοφος Τζον Ντιούι το 1937, είναι ένα παράδειγμα. Στη διάσπαρτη με λάθη αφήγηση του Σέρβις, η Επιτροπή Ντιούι ήταν μια στημένη δουλιά, με τον Τρότσκι να κατευθύνει την ακροαματική διαδικασία και να σχεδιάζει την τελική ετυμηγορία του μη ένοχου. Τα μέλη της επιτροπής, γράφει ο Σέρβις, «δεν έβλεπαν την περιφρόνηση του Τρότσκι για τις αξίες τους...Σαν θεατές σε ζωολογικό κήπο αισθάνονταν λύπη για το πληγωμένο θηρίο» (σελ.466). Αυτό είναι μια παρωδία των πραγματικών γεγονότων. Στην πραγματικότητα, τα περισσότερα μέλη της Επιτροπής Ντιούι, οι φιλελεύθεροι μαζί με τους σοσιαλιστές, δεν έτρεφαν καμμία συμπάθεια για τις ιδέες του Τρότσκι, αλλά επίστευαν ότι εδικαιούτο μια αμερόληπτη ακροαματική διαδικασία μετά την απάτη της δικαιοσύνης που απονεμήθηκε στις δίκες της Μόσχας, που είχε ουσιαστικά καταδικάσει ερήμην τον Τρότσκι σε θάνατο.
Ο Σέρβις έχει τάξει σαν σκοπό του να τοποθετήσει τον Τρότσκι δίπλα στον Στάλιν σαν ένα από τους μεγάλους αιμοδιψείς τύραννους του εικοστού αιώνα. Εξαιτίας του τρόπου με τον οποίο κατέληξε η ιστορία – ο Τρότσκι δολοφονήθηκε από ένα Σταλινικό πράκτορα στο Μεξικό το 1940 – ο Σέρβις πρέπει να ιδρώσει προσπαθώντας να πείσει τους αναγνώστες του. «Είναι αλήθεια ότι ο Στάλιν έκανε πράγματα φρικτά που παρόμοια μόνο λίγοι από τους δικτάτορες του εικοστού αιώνα έκαναν,»γράφει ο Σέρβις. «Αλλά ο Τρότσκι δεν ήταν άγγελος» (σελ.4). Στην πραγματικότητα, «ήταν κοντά στον Στάλιν στις προθέσεις και την πρακτική. Δεν είχε μεγαλύτερες πιθανότητες από τον Στάλιν να δημιουργήσει μια κοινωνία ανθρωπιστικού σοσιαλισμού αν και ισχυρίστηκε και υπέθεσε ότι θα μπορούσε. Ο Τρότσκι απέτυχε να βρει λύση πώς να προχωρήσει από τη δικτατορία του κόμματος στην καθολική ελευθερία. Απολάμβανε την τρομοκρατία» (σελ.497).
Ο Σέρβις διαβεβαιώνει τους αναγνώστες του ότι ενώ μπορεί να είχε δώσει προσοχή ο Τρότσκι στη Σοβιετική κουλτούρα, «Αυτό δεν σήμαινε ότι είχε γίνει ήπιος στις πολιτικές του θέσεις. Αυτό που μετρούσε ακόμη για αυτόν ήταν η παγκόσμια επανάσταση, και κανένα ανθρώπινο τίμημα [sic!] δεν ήταν πολύ μεγάλο για να καταβληθεί προς το συμφέρον της επαναστατικής υπόθεσης» (σελ.313). Αλλά οι υπαινιγμοί και οι ανακολουθίες βοηθούν τον Σέρβις μόνο μέχρι ένα σημείο, συνεπώς πρέπει να επινοήσει τα αποδεικτικά στοιχεία. Γράφει ο Σέρβις για τον Τρότσκι: «Επέδειξε την πλήρη ηθική του αμεριμνησία όταν είπε στον Αμερικάνο θαυμαστή του Μαξ Ήστμαν στην αρχή της δεκαετίας του 1920 ότι αυτός και οι Μπολσεβίκοι ήταν πρόθυμοι ‘να κάψουν και να εξαφανίσουν εκατοντάδες χιλιάδες Ρώσους προκειμένου να δημιουργήσουν ένα αληθινό επαναστατικό Αμερικανικό κίνημα.’ Οι εργάτες και αγρότες της Ρωσίας θα ενδιαφέρονταν να μάθουν για τη μαζική θυσία που είχε στο μυαλό του» (σελ.313).
Εδώ ο Νορθ πιάνει τον Σέρβις καθώς διαπράττει ξεκάθαρη πλαστογράφηση. Μια ματιά στα απομνημονεύματα του Ήστμαν, την πηγή του Σέρβις για το περιστατικό, αποκαλύπτει ότι ο Τρότσκι αντιδρούσε στις αποδοκιμασίες και τα παράπονα του Ήστμαν ότι το Αμερικανικό Κομμουνιστικό κίνημα κυριαρχούνταν από πρώην Μενσεβίκους Ρωσο-Αμερικάνους. Η απάντηση του Τρότσκι στον Ήστμαν δεν είχε τίποτε να κάνει με Ρώσους εργάτες και αγρότες και ειπώθηκε σαν αστείο. Αλλά ο Σέρβις, υποκρινόμενος ότι έχει βρει ένα ανατριχιαστικό απόσπασμα για το τέρας Τρότσκι, ρητορεύει με το αποφαστικό επιχείρημα: «Αν ο σκοπός ήταν επιθυμητός, έπρεπε τα μέσα να πραγματωθούν με τη θέληση» (σελ.313).
Ο Σέρβις επιδιώκει να απεικονίσει τον Τρότσκι σαν έναν άνθρωπο που ήταν ψυχρά αδιάφορος για τις γεννήσεις των παιδιών του και που οι έμμονες πολιτικές του ιδέες τον έκαναν τελικά υπεύθυνο για τα δεινά και τους θανάτους των μελών της οικογενείας του. Ο Τρότσκι, όχι ο Στάλιν, είναι εδώ ο ένοχος. Για την αυτοκτονία στο Βερολίνο της ψυχικά ασθενούς κόρης του Τρότσκι Ζίνας τον Γενάρη του 1933, ο Σέρβις γράφει: «Η προσπάθεια του Τρότσκι να πολιτικοποιήσει τον θάνατο δεν ήταν η καλύτερη στιγμή του» (σε.386). Ωστόσο ο Σέρβις παραλείπει ακόμη και να αναφέρει ότι το Κρεμλίνο είχε ανακαλέσει πρόσφατα την υπηκόοτητα της Ζίνας, αποκλείοντας της την δυνατότητα να επιστρέψει στη μητέρα της, την κόρη της και τον σύζυγο της – ένα γεγονός που ήταν καθοριστικό για τον Τρότσκι όταν κατηγορούσε τον Στάλιν για τον θάνατο της.
Στο μεταξύ, οι παραθέσεις από τα αρχεία συσσωρεύονται στο τέλος του βιβλίου του Σέρβις, ώστε να μην είναι κάποιος διατεθειμένος να ρωτήσει εάν ο βιογράφος έχει χειροπιαστές αποδείξεις για την ηθική και πολιτική χρωκοπία του Τρότσκι. Οι περισσότερες από αυτές τις παραθέσεις είναι από αρχεία στη Μόσχα και από τα αρχεία του Ινστιτούτου Χούβερ: παραδόξως, υπάρχουν πολύ λίγες από το Χάρβαρντ, όπου ο Τρότσκι κατέθεσε τα έγγραφα του την παραμονή της δολοφονίας του. Αντί να παραθέσει από τα αρχεία του Χάρβαρντ, ο Σέρβις έχει αποφασίσει ότι αυτή, η πιο σημαντική στον κόσμο συλλογή των εγγράφων του Τρότσκι, έχει «εξορυχθεί προ πολλού» (σελ.xix). Εξορυχθεί από ποιόν; Σίγουρα ο Σέρβις δεν υποθέτει ότι μπορεί να εμπιστευτεί τον Ντόιτσερ, τον άνθρωπο για τον οποίο λέει ότι «προσκυνούσε στον ναό του Τρότσκι» (σελ.xxi), ή τον Πιερ Μπρουέ, τον οποίο αποκαλεί «ειδωλολάτρη» του Τρότσκι (σελ.xxi), ότι έχουν ερευνήσει τη συλλογή του Χάρβαρντ έντιμα και διεξοδικά. Ο Σέρβις πληροφορεί τους αναγνώστες του: «Η Βιβλιοθήκη Χάουτον στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ έχει επίσης στην κατοχή της επιστολές για τις οποίες έχει δικαιολογημένα θεωρηθεί ότι πρέπει να επανεξεταστούν και ευχαριστώ [όνομα βοηθού έρευνας] για την ανεύρεση αυτών που ζήτησα» (σελ. xix-xx). Και πώς αποφάσισε ο Σέρβις ποιές επιστολές «έχουν δικαιολογημένα θεωρηθεί ότι πρέπει να επανεξεταστούν»;
Ο Νορθ αποκαλεί τη βιογραφία του Σέρβις ένα «τσαπατσούλικο έργο» [hack-work] (σελ.140). Αυστηρά λόγια, αλλά απόλυτα δικαιολογημένα. Το Χάρβαρντ Γιουνιβέρσιτι Πρες έχει δώσει την έγκριση του για την έκδοση ενός βιβλίου που αποτυγχάνει να ικανοποιήσει τα βασικά κριτήρια ιστορικής έρευνας.
ΜΠΕΡΤΡΑΝΤ Μ. ΠΑΤΕΝΑΟΥΝΤΕ
Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ