Danas je stogodišnjica od događaja koji je poslužio kao neposredni povod izbijanju prvog svjetskog rata. U nedelju ujutro, 28-og juna 1914. na nadvojvodu Franca Ferdinanda, prestolonaslijednika i nećaka austrougarskog cara Franca Jozefa, je izvršen atentat dok je njegova kolona prolazila kroz Sarajevo poslijednjeg dana državniče posjete Bosni. Uprkos šokantnoj prirodi napada, nije se očkivalo da će ubistvo potomka habzburške dinastije imati značjnijih posljedica.
Međutim, tokom jula 1914. kriza koja je uslijedila nakon atentata je nastavila da eskalira. Reakcija vodećih evropskih kapitalističih zemalja je bila uslovljena tenzijama koje su narasle tokom prethodne decenije, a koje su izazvali suprotstavljeni geopolitiči i ekonomski interesi. Reakcionarna habzburška monarhija je iskoristila atentat kao izgovor za napad na srpski režim, čje su nacionalističe težnje prijetile austrougarskoj dominaciji Balkana.
U Berlinu, režim cara Vilhelma Drugog je dao austrougarskoj vladi zeleno svijetlo da suoč Srbe sa bezmalo neprihvatljivim ultimatumom koji bi doveo do rata. To je preduzeto znajući da će austrijska invazija na Srbiju dovesti do intervencije ruskog carstva na Balkanu u zaštitu svojih interesa. Njemači režim je u ozbiljnom ratu sa Rusijom vidio šansu da uspostavi svoju dominaciju nad istočom Evropom i tako izmjeni odnos snaga širom kontinenta.
Ovakav prospekt je, međutim, uplašio vladajuću klasu u Francuskoj, koja je ušla u savez sa Rusijom da bi spriječla rast Njemače moći. U slučju rata između Njemače i Rusije, francuska buržoazija je bila ubijeđena da ne bi mogla da ostane po strani i prihvati njemaču pobjedu. U isto vrijeme, njemači režim je pripremio, i to daleko unaprijed, detaljni plan za napad na Francusku ako izbije rat sa Rusijom.
Ova kriza je završila katastrofalnim raspletom. Do prve nedelje avgusta, velike evropske sile, Njemača i Austrougarska sa jedne strane i Francuska, Rusija i Velika Britanija sa druge, su bile u ratnom stanju.
Napisano je bezbroj knjiga koje analiziraju slijed događaja koji je vodio od atentata u Sarajevu 28-og juna do bezrezervnog evropskog rata prve nedelje avgusta. Većina ove literature je težila da utvrdi koji režim je snosio najveću odgovornost za izbijanje rata. I dok su ova istraživanja dovela do otkrića važnih informacija vezanih za ratne ciljeve ove ili one vlade, kao što su, na primjer, dalekosežne ambicije njemačog režima, osnovni uzroci rata zahtjevaju dublji nivo analize.
Sarajevski atentat je predstavljao ništa više od iskre koja je potpalila visoko zapaljivu strukturu evropske i međunarodne geopolitike. Iako je moguće da rat ne bi izbio avgusta 1914. da nadvojvoda nije bio ubijen, neki drugi okidači prije ili kasnije doveo do opšteg rata.
Ustvari, u godinama koje su prethodile prvom svjetskom ratu, izbio je čtav niz kriza koje umalo nisu dovele do rata, a koje su proistekle iz sukoba između glavnih kapitalističih sila oko kolonijalnih i finansijskih interesa. Političa klima u Evropi je postajala sve zategnutija. Državna potrošnja na naoružanje je dramatičo porasla tokom prve decenije dvadesetog vijeka.
Rastući socijalističi pokret radniče klase, pod zastavom Druge Internacionale, je bivao sve uznemireniji kapitalističim militarizmom. Potencijal za rat između “velikih sila” je proizilazio iz prirode kapitalističog sistema. Još 1902. marksističi teoretičr Rudolf Hilferding je upozorio da “zaoštravanje borbe za svjetsko tržište ne može a da ne utič na spoljnu politiku kapitalističih nacija”. On je primjetio da “porast naoružanja, rast mornarice, domaća reakcija, nasilje i prijetnje miru u spoljnim odnosima, to su nužne poslijedice najnovije faze kapitalističe trgovače politike.” [Citirano prema Discovering Imperialism: Social Democracy to World War I, urednici Richard B. Day i Daniel Gaido (Chicago, 2011), 348-49.]
Kako je decenija odmicala i katastrofalne implikacije imperijalizma postajale sve očglednije, borba protiv rata je postala okosnica rada Druge Internacionale. Na kongresu u Štutgartu 1907. Druga Internacionala je odbacila kolonijalizam, izjavljujući da on “mora voditi porobljavanju, prisilnom radu ili istrijebljenju domorodače populacije koloniziranih područa. Civilizirajuća misija kojoj kapitalizam tvrdi da služi je puki veo kojim se prikriva pohlepa za osvajanjem i ugnjetavanjem”. [Isto, 28.]
Pet godina kasnije, na kongresu u Bazelu 1912. Druga Internacionala je objavila manifest u kojem je izjavljeno:
Ako rat prijeti da izbije, dužnost radničih klasa i njihovih parlamentarnih predstavnika u dotičim zemljama ... je da ulože svaki napor da spriječ izbijanje rata sredstvima koje smatraju najefektivnijim ... U slučju da rat ipak izbije, njihova dužnost je da intervenišu u cilju njegovog brzog okončnja, i svim silama da iskoriste ekonomsku i političu krizu izazvanu ratom da podignu narod i tako ubrzaju pad kapitalističe klasne vladavine.
Ali kada je rat izbio nepune dvije godine kasnije, vođe Druge Internacionale su pogazile ovo svečno obećanje. Četvrtog avgusta 1914. najveća i političi najuticajnija sekcija Internacionale, njemača Socijal Demokratska Partija (SPD), glasala je za odobravanje finansijskih kredita vladi, omogućivši joj time da vodi rat. Ovaj čn političe izdaje je obilježio kraj Druge Internacionale kao revolucionarne snage. Zadatak ponovne izgradnje revolucionarne Internacionale pao je na one koji su se usprotivili kapitulaciji Druge Internacionale pred nacionalnim vladajućim klasama i imperijalizmom. Vodeću ulogu u ovoj borbi je odigrao Vladimir Lenjin. Njegovo protivljenje ratu i odbrana socijalističog internacionalizma su udarili temelje za pobjedu socijalističe revolucije u Rusiji oktobra 1917.
Nasuprot svima onima u Drugoj Internacionali koji su pravdali svoju izdaju razrješavanjem sopstvenih vlada odgovornosti za izbijanje rata, Lenjin je insistirao da je rat proizašao iz politike i ekonomije imperijalizma, i da su sve vlade krive. Naknadna istraživanja su potvrdila Lenjinovu optužbu. Sve vlade su bile riješene da brane globalne interese kapitalističe klase sopstvene zemlje. Kako opaža jedan istoričr: “Bukvalno za sve njih, rat više nije predstavljao najgoru opciju”. [The Arming of Europe and the Making of the First World War, David G. Herrmann (Princeton, 1996), 226.]
Svjetski rat nije bio slučjnost, nenamjerni rezultat političih greški. Proistekao je neminovno iz protivrječosti kapitalističog sistema i sistema nacionalnih država. Nedugo po izbijanju rata, Lav Trocki, još jedan revolucionarni protivnik izdaje Druge Internacionale, je objasnio istorijski značj rata:
Rat najavljuje pad nacionalne države. Ali u isto vrijeme najavljuje i pad kapitalističog ekonomskog sistema...
Rat 1914. je najmasovniji raspad u istoriji jednog ekonomskog sistema uništenog sopstvenim unutrašnjim protivrječostima.
Ali protivrječosti ekonomskog sistema neće naći izraza samo u formi rata. Trocki je predvidio i drugi ishod krize svjetskog kapitalizma:
Kapitalizam je stvorio materijalne uslove za novi, socijalističi ekonomski sistem. Imperijalizam je doveo kapitalističe nacije do istorijskog haosa. Rat 1914. pokazuje put iz ovog haosa, nasilno gurajući proletarijat na stazu Revolucije. [Prema War and the International (Colombo, 1971) vii-viii]
Sto godina je prošlo od Sarajeva. Ljudski rod je prošao kroz dva razarajuća svjetska rata koja su koštala desetine miliona života. Nakon drugog svjetskog rata, nebrojeni lokalni ratovi podsticani od strane imperijalizma su uzeli još desetine miliona žrtava. A sada se sprema još jedan požar svjetskih razmjera.
Čovječnstvo ne može preživjeti još jedan svjetski rat, koji bi neizbježno bio vođen nuklearnim oružjem. Ta katastrofa se mora spriječti.
Međunarodni Komitet Četvrte Internacionale obilježava ovu ozbiljnu godišnjicu pozivajući radnike i mlade širom svijeta da stupe u borbu protiv imperijalizma i rata.